عوامل موثر بر آلودگی هوا در البرز؛ از گرد و غبار داخلی و برون‌مرزی تا صنایع و خودروها

به گزارش خبرنگار گروه استان‌های خبرگزاری دانشجو، استان البرز یکی از استان‌های مهم و پرجمعیت ایران است که به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص و توسعه سریع شهری با چالش‌های زیست‌محیطی متعددی مواجه است یکی از جدی‌ترین مسائل استان البرز آلودگی هوا است که سلامت مردم را به خطر انداخته و کیفیت زندگی را تحت تأثیر قرار داده است. 

استان البرز در منطقه‌ای با شرایط آب و هوایی معتدل کوهستانی قرار دارد و این استان از نظر اقلیمی دارای زمستان‌های سرد و تابستان‌های معتدل است، میانگین دمای سالانه البرز بین ۱۰ تا ۲۰ درجه سانتیگراد متغیر است که بسته به ارتفاع از سطح دریا و مناطق مختلف استان تغییر می‌کند. کوه‌های البرز که از شمال استان عبور می‌کنند، تأثیر زیادی بر شرایط جوی و آب و هوایی منطقه دارند.

بادهای محلی، بارش باران و برف در فصول سرد، شرایط جوی استان البرز را شکل می‌دهند، همچنین، تغییرات فصلی و روزانه دما، رطوبت نسبی و فشار هوا، در پدیده‌های هواشناسی منطقه نقش اساسی دارند.

به طور کلی البرز دارای شرایطی است که می‌تواند به شکل‌گیری پدیده‌های جوی مختلفی مانند وارونگی دما (Inversion) منجر شود که یکی از عوامل مهم تجمع آلاینده‌ها در هوای استان است.

آلودگی هوا یکی از مشکلات بزرگ زیست‌محیطی استان البرز است که به ویژه در فصول سرد سال شدت بیشتری پیدا می‌کند. 

منابع اصلی آلودگی هوا در این البرز ترافیک سنگین و خودروهای فرسوده: یکی از مهم‌ترین منابع آلودگی هوای استان البرز، حجم بالای خودروها و به ویژه خودروهای فرسوده است، تردد روزانه هزاران خودرو در شهرهای استان، به ویژه کرج، موجب افزایش انتشار گازهای مضر نظیر دی‌اکسید کربن (CO2)، منواکسید کربن (CO)، اکسیدهای نیتروژن (NOx) و ذرات معلق می‌شود.

صنایع آلاینده: در حاشیه شهر کرج و برخی مناطق دیگر البرز، صنایع مختلفی فعالیت می‌کنند که بخش قابل توجهی از آلودگی هوا ناشی از دود و آلاینده‌های صنعتی است و این صنایع شامل کارخانه‌های فولاد، پتروشیمی، کارخانجات تولید مواد شیمیایی و ... می‌شوند.

فعالیت‌های ساختمانی و عمرانی: با توجه به رشد سریع شهری و ساخت و سازهای گسترده در استان البرز، فعالیت‌های عمرانی نیز سهمی در تولید گرد و غبار و ذرات معلق در هوا دارند.

شرایط جوی و پدیده وارونگی دما: در برخی روزهای سرد سال، پدیده وارونگی دما رخ می‌دهد که در آن لایه‌ای گرم‌تر هوا بر روی لایه سردتر قرار می‌گیرد و مانع از پراکندگی آلاینده‌ها می‌شود که این پدیده باعث تجمع آلاینده‌ها در نزدیکی سطح زمین و افزایش غلظت آلودگی می‌شود.

سوخت‌های غیر استاندارد: استفاده از سوخت‌های نامرغوب و غیراستاندارد در خودروها و برخی سیستم‌های گرمایشی خانگی، به افزایش آلاینده‌های هوا منجر می‌شود.

 از طرفی تأثیرات آلودگی هوا بر سلامت و محیط زیستآلودگی هوا در استان البرز، به ویژه در کلان‌شهر کرج، تهدیدی جدی برای سلامت مردم به شمار می‌رود و افزایش میزان ذرات معلق (PM2.5 و PM10)، گازهای سمی و آلاینده‌های دیگر، مشکلات متعددی را برای سیستم تنفسی و قلبی-عروقی ایجاد می‌کند. این شرایط می‌تواند منجر به بروز بیماری‌هایی همچون آسم، برونشیت مزمن، بیماری‌های قلبی و حتی افزایش مرگ و میرهای زودرس شود.

از طرف دیگر آلودگی هوا باعث کاهش کیفیت زندگی، ایجاد اختلال در فعالیت‌های روزمره و کاهش بهره‌وری کاری می‌شود. همچنین، اثرات منفی بر محیط زیست از جمله کاهش تنوع زیستی، آسیب به پوشش گیاهی و آلودگی خاک و منابع آبی نیز مشاهده می‌شود.

راهکارها و اقدامات مقابله با آلودگی هوا در استان البرز

برای کاهش آلودگی هوا در استان البرز و بهبود کیفیت زندگی شهروندان، اقدامات متعددی در حال انجام و برنامه‌ریزی است که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از: کنترل  ترافیک و نوسازی ناوگان حمل و نقل: تشویق به استفاده از وسایل نقلیه عمومی، ایجاد مسیرهای ویژه دوچرخه و پیاده‌روی، توسعه حمل و نقل پاک مانند خودروهای برقی و نوسازی خودروهای فرسوده می‌تواند به کاهش آلودگی کمک کند.

کنترل آلاینده‌های صنعتی: اعمال مقررات سختگیرانه‌تر برای صنایع آلاینده، نصب فیلترها و تجهیزات کاهش آلودگی در کارخانه‌ها، انتقال برخی صنایع به خارج از محدوده شهری از جمله راهکارهای مهم در این حوزه هستند.

افزایش فضاهای سبز، ایجاد و توسعه بوستان‌ها، فضای سبز شهری و جنگل‌کاری باعث بهبود کیفیت هوا و جذب آلاینده‌ها می‌شود.

آموزش و فرهنگ‌سازی سبب افزایش آگاهی مردم درباره پیامدهای آلودگی هوا و راه‌های کاهش آن، تشویق به استفاده بهینه از منابع انرژی و جلوگیری از آلودگی‌های غیرضروری نقش مهمی در بهبود شرایط دارد.

گرد و غبار: با مدیریت پروژه‌های ساختمانی، پوشش مناسب زمین‌ها و جلوگیری از خشک شدن خاک، می‌توان میزان گرد و غبار هوا را کاهش داد.

پایش مستمر کیفیت هوا، استفاده از سیستم‌های مدرن پایش و اطلاع‌رسانی لحظه‌ای به مردم درباره وضعیت هوا، به ویژه در روزهای آلوده، امکان کاهش آسیب‌ها را فراهم می‌کند.

آلودگی هوا در استان البرز نتیجه ترکیبی از عوامل طبیعی و انسانی است که با توجه به ویژگی‌های اقلیمی و توسعه سریع شهری، این معضل به یکی از مهم‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی استان تبدیل شده است.

وضعیت هواشناسی خاص استان، به ویژه پدیده وارونگی دما، نقش کلیدی در افزایش غلظت آلاینده‌ها دارد، بنابراین، برای مقابله مؤثر با آلودگی هوا، نیازمند هماهنگی میان دستگاه‌های مختلف، برنامه‌ریزی مدون، و مشارکت مردم در رعایت نکات زیست‌محیطی هستیم.

در نهایت، با توجه به اهمیت سلامت عمومی و محیط زیست، اقدامات جامع و مستمر در حوزه کنترل آلاینده‌ها، توسعه حمل و نقل پاک، افزایش فضاهای سبز و فرهنگ‌سازی، باید در اولویت مسئولان استان البرز قرار گیرد تا کیفیت هوای این منطقه بهبود یافته و زندگی سالم‌تری برای شهروندان فراهم شود.

آلودگی استان ناشی از ذرات غبار داخلی و برون‌مرزی است

علیرضا بالالان فرد معاون توسعه پیش بینی هواشناسی استان البرز عاون توسعه پیش‌بینی هواشناسی استان البرز، در تشریح وضعیت آلودگی هوای استان عنوان کرد: آلودگی هوا در البرز دو منشأ دارد؛ یکی فیزیکی و دیگری شیمیایی.

وی با اشاره به آلودگی فیزیکی گفت: این نوع آلودگی عمدتاً ناشی از ذرات معلق در هوا است که شامل ذرات با قطر ۲.۵ میکرون و ذرات بزرگ‌تر تا ۱۰ میکرون می‌شود و به آنها غبار گفته می‌شود. کانون‌های تولید این ذرات هم در داخل استان و هم از منابع برون‌مرزی مانند کشور عراق وارد منطقه می‌شوند.

معاون هواشناسی البرز افزود: در هفته‌های اخیر، بادهایی از سمت شرق و جنوب استان، ذرات غبار کانون‌های استان سمنان، کویر مرکزی و استان قم را با جهت جنوب شرقی به سمت البرز منتقل کرده‌اند. زمانی که این بادها به البرز می‌رسند و سرعتشان کاهش می‌یابد، ذرات معلق به دلیل نیروی سقوط طبیعی در هوا روی منطقه انباشته می‌شوند؛ پدیده‌ای که در هواشناسی به «درای دیپوزیشن» معروف است. 

وی تأکید کرد: این انباشت ذرات غبار دلیل اصلی تشدید آلودگی هوای استان البرز در روزهای اخیر بوده و مدیریت صحیح منابع آلودگی و پایش مداوم هوا برای کاهش اثرات آن ضروری است.

معاون توسعه پیش‌بینی هواشناسی استان البرز، در گفت‌وگو با رسانه‌ها، منابع اصلی آلودگی هوای استان را ذرات گرد و غبار فیزیکی و شیمیایی عنوان کرد و گفت: ذرات معلق شامل ذرات ریز ۲.۵ میکرون و ذرات بزرگ‌تر تا ۱۰ میکرون می‌شوند و منشأ آن‌ها هم داخلی و هم برون‌مرزی است.

وی با اشاره به حرکت بادهای غالب شرق و جنوب‌شرقی افزود: این بادها ذرات گرد و غبار را از کانون‌های خشک‌شده استان سمنان، کویر مرکزی و شمال اصفهان به سمت البرز منتقل می‌کنند. بادهای مذکور در ارتفاعات حدود ۱۵۰۰ متری جریان دارند و هنگام برخورد به رشته‌کوه‌های البرز و زاگرس در استان قزوین، سرعتشان کاهش یافته و ذرات معلق به دلیل نیروی گرانش روی سطح زمین ته‌نشین می‌شوند. این پدیده که در هواشناسی به «درای دیپوزیشن» معروف است، دلیل اصلی تشدید آلودگی هوا در البرز است.

معاون هواشناسی البرز تصریح کرد: کانون‌های گرد و غبار اغلب مناطقی هستند که قبلاً منابع آبی داشته‌اند اما خشکسالی‌های شدید و طولانی‌مدت باعث خشک شدن آن‌ها شده و اکنون با کمترین تحریک هوا ذرات غبار را به جو منتقل می‌کنند.

وی همچنین به اثرات ذرات غبار بر بارش‌ها اشاره کرد و گفت: تجمع غبار در هوا باعث کاهش میزان بارش‌ها می‌شود، زیرا ذرات گرد و غبار مانع از شکل‌گیری کامل هسته‌های بارش شده و رطوبت موجود در هوا بین ذرات تقسیم می‌شود. زمانی که غبار بیش از حد معمول باشد، روند طبیعی بارش مختل شده و سطح بارندگی کاهش می‌یابد.

فرد اضافه کرد: مسیر حرکت ذرات گرد و غبار و محل ته‌نشینی آن‌ها با استفاده از داده‌های ماهواره‌ای قابل پیش‌بینی است و می‌توان اقدامات مؤثر برای کاهش اثرات آلودگی و اطلاع‌رسانی به مردم انجام داد. وی تأکید کرد که روند خشکسالی و افزایش منابع گرد و غبار طی دهه گذشته باعث تشدید مداوم آلودگی هوا در البرز شده است.

معاون هواشناسی البرز در پایان با اشاره به اهمیت مدیریت منابع آلودگی گفت: برنامه‌ریزی برای کاهش اثرات ذرات گرد و غبار، به ویژه در روزهای بادگیر و خشک، برای حفاظت از سلامت مردم و حفظ کیفیت هوا ضروری است.

آلودگی هوا نتیجه مستقیم رشد جمعیت، مصرف بالای سوخت خودروها و فعالیت‌های صنعتی

کامران حق‌آبی مدیرکل هواشناسی البرز نیز با ارائه آمار و تحلیل‌های هواشناسی، وضعیت کنونی آلودگی هوای استان را «نگران‌کننده» توصیف کرد و بر لزوم برنامه‌ریزی و مداخلات سریع برای جلوگیری از تشدید بحران زیست‌محیطی تأکید نمود.

حق‌آبی  با اشاره به رشد سریع جمعیت در استان البرز گفت: در سال‌های گذشته، البرز یکی از مهاجرپذیرترین استان‌های کشور بوده و این رشد جمعیت، فشار زیادی به منابع طبیعی، زیرساخت‌های شهری و البته کیفیت هوا وارد کرده است. وقتی جمعیت افزایش می‌یابد، به تبع آن، تردد خودروها، ساخت‌وساز، مصرف انرژی و حجم پسماندها هم بالا می‌رود. همه این عوامل مستقیماً در کاهش کیفیت هوا تأثیرگذار هستند.

وی افزود: متأسفانه در بسیاری از مناطق شهری، زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی متناسب با افزایش جمعیت توسعه نیافته‌اند و مردم ناچار به استفاده از خودروهای شخصی هستند، که این خود یکی از منابع اصلی آلاینده‌ها در جو است.

مدیرکل هواشناسی البرز با اشاره به سهم بالای وسایل نقلیه در آلودگی هوا گفت: بر اساس داده‌های هواشناسی و پایش‌های زیست‌محیطی، یکی از منابع اصلی آلودگی هوا در کرج و شهرهای اطراف، تردد گسترده خودروها و مصرف بالای سوخت فسیلی است. بسیاری از خودروهای موجود در استان فرسوده‌اند و استانداردهای لازم برای کنترل آلاینده‌ها را ندارند.

وی همچنین به نقش سوخت‌های مصرفی اشاره کرد و گفت: کیفیت پایین سوخت مصرفی، به‌ویژه در فصل سرما، سبب انتشار مقادیر بالایی از ذرات معلق و گازهای آلاینده می‌شود. در شرایط وارونگی دما، این آلاینده‌ها در لایه‌های پایین جو باقی مانده و باعث افزایش غلظت آلودگی می‌شوند.

کامران حق‌آبی در ادامه به نقش صنایع در افزایش آلودگی اشاره کرد و گفت: در استان البرز بیش از ۳ هزار واحد صنعتی فعال هستند که برخی از آن‌ها فاقد فیلترهای استاندارد برای کنترل انتشار آلاینده‌ها هستند. علاوه بر این، صنایع مستقر در اطراف کلانشهر کرج، در هنگام وزش بادهای خاص، سبب ورود ذرات آلاینده به مناطق مسکونی می‌شوند.

وی با بیان اینکه موقعیت جغرافیایی استان نیز در حبس آلاینده‌ها مؤثر است، اظهار کرد: استان البرز در منطقه‌ای واقع شده که به‌دلیل محصور بودن توسط کوه‌ها، جریان‌های هوا به‌سختی می‌توانند آلاینده‌ها را جابه‌جا کنند. به‌ویژه در فصل پاییز و زمستان، پدیده‌ی وارونگی دما بسیار رایج است که این مسئله موجب تشدید ماندگاری آلودگی در سطح زمین می‌شود

مدیرکل هواشناسی البرز با تأکید بر اینکه صرف اطلاع‌رسانی درباره‌ی آلودگی کافی نیست، گفت: نهادهای اجرایی باید به داده‌ها و پیش‌بینی‌های علمی توجه کرده و برنامه‌ریزی‌های دقیقی در حوزه مدیریت شهری، حمل‌ونقل عمومی، توسعه انرژی‌های پاک و پایش مستمر صنایع انجام دهند.

وی خاطرنشان کرد: در حال حاضر، هواشناسی استان به‌صورت شبانه‌روزی وضعیت جوی و شاخص کیفیت هوا را پایش و اطلاع‌رسانی می‌کند، اما این داده‌ها زمانی مؤثر خواهند بود که در سیاست‌گذاری‌های شهری و صنعتی لحاظ شوند. نمی‌توان فقط منتظر بارندگی یا وزش باد ماند تا آلودگی کاهش پیدا کند؛ باید به‌صورت ریشه‌ای با عوامل تولید آلودگی مقابله کرد.

حق‌آبی بر اهمیت آموزش و آگاهی‌بخشی عمومی تأکید کرد و گفت: تغییر رفتار شهروندان، از کاهش استفاده از خودروهای شخصی گرفته تا صرفه‌جویی در مصرف انرژی، می‌تواند نقش مؤثری در کنترل آلودگی هوا داشته باشد. این معضل، نیازمند عزم ملی و همکاری همه‌جانبه‌ی مردم و مسئولان است.