کلید حفاظت از میراث نفتی ایران

در سالیان اخیر، توجه به آثار معماری و شهرسازی مناطق نفت‌خیز، به‌عنوان بخشی از گذشته نزدیک و میراث دوره تحول و معاصر معماری کشور، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار شده و علاقه‌مندان و به‌ویژه پژوهشگران تخصصی این حوزه را به سمت خود جلب کرده است.

‌کاوه رستم پور-پژوهشگر دکتری معماری  دانشگاه تگزاس تک:  در سالیان اخیر، توجه به آثار معماری و شهرسازی مناطق نفت‌خیز، به‌عنوان بخشی از گذشته نزدیک و میراث دوره تحول و معاصر معماری کشور، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار شده و علاقه‌مندان و به‌ویژه پژوهشگران تخصصی این حوزه را به سمت خود جلب کرده است. در این میان، علاوه بر علاقه‌مندی‌های تاریخی‌ که به‌ویژه برای ساکنان و شاغلان این مناطق باعث تجدید خاطرات شیرین گذشته می‌شود، دغدغه حفاظت و احیای این آثار، بسیاری از پژوهشگران را در دانشگاه‌های مختلف داخلی و خارجی به خود مشغول داشته است. با‌این‌حال، به نظر می‌رسد کل آثار معماری و شهرسازی نفت‌ در‌ بازه زمانی 70‌ساله 1287 تا 1357 شمسی، تحت عناوینی همچون معماری شرکتی، معماری انگلیسی، معماری نفتی و... برچسب خورده و گو اینکه آنچه از این آثار باقی مانده است، در طول این سال‌ها شکل کالبدی اولیه و ثابت خود را حفظ کرده که اینک دچار درجات مختلفی از فرسودگی‌های کالبدی شده است. این پیش‌فرض که از یک سو و جنبه مثبت آن، تداعی‌کننده وحدت و هویتی منحصر‌به‌فرد برای معماری و شهرسازی مناطق نفت‌خیز، به‌ویژه برای مخاطبان عام شده است، از سوی دیگر بعضا باعث خوانش نادرست از اثر و به تبع آن دخالت‌های حفاظتی ناقص در آنها خواهد شد. در‌حالی‌که به گواه اسناد و مدارک معتبر موجود از تحولات معماری و شهرسازی مناطق نفت‌خیز، بنا بر بسیاری ضرورت‌های مورد نظر شرکت نفت، انواع دخالت‌ها از نوع بازسازی (تخریب و دوباره ساختن) و نوسازی (مرمت و اعمال تغییرات کالبدی) و بهسازی (تغییر فعالیت جاری بنا) در تک‌بناها یا مجموعه‌‌های شهری، حتی در ساختمان‌های نسبتا نوساز، اعمال شده است.

با وجود آنکه این امر در مطالعه سایر آثار تاریخی کشور نیز به چشم می‌خورد، ‌‌قابل دسترس بودن بسیاری از مستندات آثار معماری و شهرسازی نفت، نقش پژوهشگران این حوزه را در خوانش دقیق و مستندنگاری تغییرات این آثار سنگین‌تر می‌کند و از سوی دیگر می‌تواند دست مرمتگران و احیاگران آنها را در مداخلات دقیق بازتر کند. بررسی دقیق اسناد تصویری و مکتوب و نقشه‌های باقی‌مانده از بایگانی‌های مختلف، قسمت‌های مهمی از این تغییرات را آشکار می‌‌کند؛ آنچنان که نقشه‌های بسیاری تحت عناوین بازنگری (Revision) و تغییرات (Alteration) و در سال‌های بعد‌ بهسازی (Rehabilitation) و اصلاحات  (Modification) در اسناد معماری و ساختمانی، بخش عمده‌ای از نقشه‌های قابل مشاهده در این بایگانی‌ها هستند که اشاره به برخی از آنها می‌تواند به تبیین بهتر این مسئله کمک کند.