نقش مادر ایرانی در انتقال تابعیت و دریافت هویت برای فرزند خود چیست؟

یکی از پرسشهای زنان یارانی درباره تابعیت فرزندشان پس از ازدواج با مردان کشور دیگر است . این مسئله آیا می توانند برای فرزندان خود شناسنامه بگیرند یانه ؟ در این مطلب سعی شده به این مهم پرداخته شود.

این قانون مناقشات زیادی در میان محافل سیاسی و اجتماعی و حتی حقوقی ایجاد نمود و متاسفانه حتی افراد تحصیل کرده نیز نگاه تبعیض‌آمیز به حق زنان ایرانی در اعطای تابعیت خود به فرزندان، دارند و بدتر اینکه حتی زنان نیز با نگاه نژادپرستانه به زنانی که دارای همسر خارجی هستند می‎نگرند. آنچه در محافل حقوقی و غیرحقوقی در مورد این قانون علنی و غیرعلنی بیان می‎شود، ابزار بودن این قانون برای دریافت شناسنامه برای افغانستانی‌های مقیم ایران است. درحالیکه مطابق با متن این ماده واحده، «فرزندان حاصل از ازدواج شرعی زنان ایرانی با مردان غیرایرانی که قبل یا بعد از تصویب این قانون متولد شده یا می‎شوند، قبل از رسیدن به سن هجده سال تمام شمسی به درخواست مادر ایرانی در صورت نداشتن مشکل امنیتی (به تشخیص وزارت اطلاعات و سازمان اطلاعات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی) به تابعیت ایران در می‎آیند. فرزندان مذکور پس از رسیدن به سن هجده سال تمام شمسی، در صورت عدم تقاضای مادر ایرانی، می‎توانند تابعیت ایران را تقاضا کنند که در صورت نداشتن مشکل امنیتی (به تشخیص وزارت اطلاعات و سازمان اطلاعات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی) به تابعیت ایران پذیرفته می‎شوند» و بدین ترتیب با اصلاح قانون قبلی به مادران ایرانی اجازه دادند تا از زمان تولد فرزند با پدر خارجی برای کودک خود تقاضای تابعیت نماید و کودکی که هر دو والدین او خارجی هستند، مشمول این قانون نمی‌شود. اما از همان ابتدای بحث‎ها در مورد تصویب این قانون، مخالفان مدام به حضور اتباع افغانستان در کشور اشاره می‎کنند و اینکه این قانون موجب می‎شود افغانستانی‎ها در ایران شناسنامه بگیرند. در حالیکه مطابق متن صریح ماده واحده واقعیت این نیست. براساس این قانون صرفا کودکان و افراد بالای 18 سال تمامی که دارای مادر ایرانی هستند می‎توانند تقاضای اعطای تابعیت مادر خود را ارایه دهند. مطابق با بند 4 ماده 1 آیین‌نامه اعطای تابعیت ایران به فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی مصوب 1399، متقاضی در این قانون عبارت است: الف ـ هر زن ایرانی که با مرد غیرایرانی ازدواج کرده و در نتیجه این ازدواج، دارای فرزند زیر (۱۸) سال باشد. ب ـ هر فردی که از مادر ایرانی و پدر غیرایرانی متولد شده و بیش از (۱۸) سال تمام داشته باشد. به عبارت دیگر یک فرد خارجی یا آن طور که مخالفان این قانون بیان می‌کنند، اتباع افغانستانی نمی‌توانند مطابق با این قانون تقاضای شناسنامه نمایند. مگراین که منظور مخالفان فرزندی است که دارای مادر ایرانی است نه پدر ایرانی و فرد دارای مادر ایرانی را ایرانی محسوب نکنند. که این خود نماد  بی پرده‎ای از رویکرد نادیده گرفتن نقش مادر در زندگی فرزند است و لطمه به جایگاه حقوقی مادرایرانی. همچنین مطابق با متن صریح این ماده واحده شناسنامه صرفا به فرزندان آن دسته از خانواده‎های مادر ایرانی تعلق می‎گیرد که دو نهاد امنیتی ذکر شده، استعلام نمایند و نظر مثبت نسبت به خانواده ارایه دهند و این استعلام شامل بررسی تمام اعضای خانواده پدر و مادر و همچنین مصاحبه حضوری و مواردی از این قبیل می‎شود. در حالیکه فرزند دارای پدر ایرانی نیاز به استعلام امنیتی ندارد و حتی اگر پدرش مجرم هم باشد از حق هویت برخوردار است. همچنین مطابق با آیین‎نامه این قانون، در صورت استعلام امنیتی مثبت و اجازه اعطای تابعیت از طرف مادر به فرزندان، پدر خارجی تنها حق اقامت قانونی در ایران را بدست می‎آورد آن هم در صورتی که دارای مدارک قانونی مانند پاسپورت باشد و با مجوز قانونی وارد کشور شده باشد و این حق اقامت در صورت جدایی مادر ایرانی از پدر خارجی لغو می‎شود. بدین ترتیب هیچ حقی برای فرد خارجی به عنوان پدر در این قانون یا سایر قوانین ایران وجود ندارد و این قانون امتیازی برای دریافت شناسنامه برای اتباع خارجی نیست. اما این تنها رویکرد تبعیض‎آمیز به مادر ایرانی نیست، مطابق با بند 2 ماده 976 قانون مدنی تابعیت کسانی که دارای پدر ایرانی هستند، ایرانی محسوب می‌شود و مطابق با بند 2 ماده 16 قانون ثبت احوال مصوب 1355 با اصلاحات بعدی، مادر هم در زمان عدم حضور پدر، حق اعلام ولادت دارد و هم مطابق با تبصره این ماده، می‎تواند تقاضای صدور شناسنامه با نام خانوادگی خودش را ارایه دهد. اما این ماده به دلیل حضور اتباع خارجی در ایران و وجود ازدواج های غیررسمی و غیرقانونی، با یک مصوبه از دستور کار اداره‌های ثبت احوال خارج شده و زنان ایرانی حتی درصورتی که با مرد ایرانی ازدواج شرعی نموده و صاحب فرزند شده باشند، از حق دریافت شناسنامه مطابق با ابن ماده محرومند چراکه باید در درجه اول هویت و تابعیت پدر کودک را مشخص نمایند، سپس از دادگاه اجازه دریافت شناسنامه کسب کنند و بدین ترتیب حقوق شهروندی کودک و زن ایرانی مورد اجحاف قرار می‎گیرد.

در مواردی که زن ایرانی با مردایرانی ازدواج غیررسمی نماید و چه این مدرک غیررسمی موجود باشد و چه همراه با پدر ایرانی مفقود شود (خصوصا در موارد اعتیاد پدر)، مادر ایرانی نمی‎تواند مطابق با مقررات قانون ثبت احوال تقاضای صدور شناسنامه برای فرزند نماید و ابتدا باید چند دادخواست اثبات زوجیت، اثبات نسب و الزام اداره ثبت احوال به صدور شناسنامه را به دادگاه‎های خانواده، عمومی حقوقی و یا حتی مطابق با ماده 3 قانون تخلفات، جرائم و مجازات‌های مربوط به اسناد سجلی و شناسنامه مصوب 1370، شکایت کیفری ارایه نماید و با اثبات هویت و تابعیت پدر و در نهایت صدور رای از سوی دادگاه آن هم با گذشت حداقل دو تا پنج سال شاید بتواند رای به صدور شناسنامه برای فرزند خود دریافت کند. این در حالیست که مطابق با ماده 16 قانون ثبت احوال مصوب 1355 با اصلاحات بعدی، مادر حق اعلام ولادت و دریافت شناسنامه دارد. در سایر مواردی که به هر دلیلی مادر صاحب فرزند شده و می‎خواهد از حق خود که در تبصره ماده 16 قانون مذکور است:«... هرگاه اتفاق پدر و مادر در اعلام ولادت میسر نباشد سند طفل با اعلام یکی از ابوین که مراجعه می‌کند با قید نام کوچک طرف غائب تنظیم خواهد شد.اگر مادر اعلام‌کننده باشد نام خانوادگی مادر به طفل داده می‌شو»، یعنی اعلام ولادت و دریافت شناسنامه به نام خانوادگی خود استفاده نماید، این حق به دلایل غیرحقوقی از او سلب می‎شود. چراکه دادگاه‎ها و اداره‎های ثبت احوال به دلیل حضور اتباع خارجه در کشور و محل سکونت مادر که در همسایگی با اتباع خارجه بوده، اصل را بر غیرایرانی بودن پدر فرزند گذاشته و از صدور رای به نفع کودک و مادر تا زمان اعلام هویت پدر صرف نظر می‎نمایند و قرار رد دادخواست یا عدم استماع تا ارایه مدارک بیشتر صادر می‎نمایند. این درحالیست که مطابق با بند 3 ماده 976 قانون مدنی «کسانی که در ایران متولد شده و پدر و مادر آنان غیرمعلوم باشند.»، دارای تابعیت ایرانی محسوب می‌شوند و زمانی که مادر کودک ایرانی است اما امکان اثبات هویت پدر به هر دلیلی ممکن نیست، کودک حق دریافت شناسنامه به نام مادر خود دارد. اما یا این حق شهروندی از او سلب می‎شود یا به سختی و پس از سال‎ها به او اعطا می‎شود. در مواردی نیز که این حق به فرزند اعطا شده تا با نام خانوادگی مادر خود صاحب شناسنامه شود، در مدرسه یا جامعه طهارت مولد او مورد سوال قرار می‎گیرد. به عبارت دیگر، حتی اگر قوانین نیز به نفع مادرایرانی باشد، تفکرات خاص جامعه در مورد جایگاه زنان و طهارت مولد موجب می‎شود، زنان شکست خورده دعوای تابعیت و هویت باشند.