تمرکز برگزیده جایزه مصطفی تمرکز بر انرژی‌های تجدیدپذیر و ظهور پروسکایت
به گزارش گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو، جایزه مصطفی (ص) به‌عنوان نمادی جهانی برای پاسداشت علم و تکریم اندیشمندان برجسته، هر دو سال یک‌بار به پژوهشگرانی تعلق می‌گیرد که آثارشان نقشی ماندگار در بهبود زندگی بشر داشته باشد. این جایزه در سال ۲۰۲۵ ششمین دوره خود را پشت سر گذاشت و سه دانشمند نام‌آشنا از سه کشور مختلف در میان برگزیدگان قرار گرفتند.
یکی از این چهره‌ها، محمد خواجه نظیرالدین، دانشمند هندی است که با بیش از چهار دهه تلاش در عرصه شیمی و انرژی‌های نو، سهم بزرگی در توسعه فناوری سلول‌های خورشیدی پروسکایت داشته است؛ فناوری‌ای که امروز به‌عنوان امیدی تازه برای آینده انرژی پاک و دسترس‌پذیر در جهان شناخته می‌شود.
از کودکی سخت تا جاده‌ای روشن
محمد خواجه نظیرالدین در سال ۱۹۵۷ در تومبور هند چشم به جهان گشود. تنها پنج سال داشت که سایه سنگین فقدان پدر بر زندگی‌اش افتاد. از همان روزها، بار زندگی بر دوش برادرش افتاد و دلگرمی‌های معلم مهربانش چراغ راهی شد برای ادامه تحصیل. نذیرالدین جوان، مسیر علمی خود را از دانشگاه عثمانیه حیدرآباد آغاز کرد و رشته ترکیبی شیمی و زیست‌شناسی را برای کارشناسی برگزید؛ انتخابی که هرچند ساده به نظر می‌آمد، اما سرآغاز سفری شد که بعد‌ها او را به صف نخست فناوری‌های انرژی پاک رساند.
پس از پایان کارشناسی، او در آزمون‌های ورودی تحصیلات تکمیلی موفق شد هم در رشته ژنتیک و هم در رشته شیمی پذیرفته شود. دلش به ژنتیک گرایش داشت، اما آن روزها این رشته در هند چندان جدی گرفته نمی‌شد. به همین خاطر راه شیمی را ادامه داد؛ تصمیمی که به‌زودی مسیر زندگی‌اش را برای همیشه تغییر داد.
ورود به دنیای پژوهش
نظیرالدین در سال ۱۹۷۸ کارشناسی و در ۱۹۸۰ کارشناسی ارشدش را در شیمی به پایان رساند و خیلی زود در همان دانشگاه عثمانیه به دکترای شیمی معدنی روی آورد. در سال ۱۹۸۶، زیر نظر استادش دکتر تقی‌خان رساله دکتری‌اش را دفاع کرد. همان سال‌ها او به‌عنوان همکار پژوهشی در مؤسسه مرکزی نمک و مواد شیمیایی دریایی بهاونگر نیز فعالیت می‌کرد و نخستین تجربه‌های حرفه‌ای خود را رقم زد.
در ۱۹۸۵ به‌عنوان مدرس دانشکده مهندسی و فناوری دکن در دانشگاه عثمانیه مشغول تدریس شد، اما روح بی‌قرارش او را آرام نمی‌گذاشت. با تشویق‌های استادش، تصمیم گرفت برای بورسیه‌های بین‌المللی اقدام کند. دغدغه‌اش آن زمان یافتن راهی برای تولید ارزان‌تر و آسان‌تر آمونیاک بود؛ ماده‌ای حیاتی برای کشاورزی. پس از تلاش‌ها و مصاحبه‌ها، نامه‌های دعوت از سه استاد برجسته دریافت کرد: Bill Gibson از امپریال کالج لندن، Cotton از تگزاس آمریکا و Michael Gratzel از EPFL سوئیس. او راه Gratzel را برگزید، چون باور داشت جوانی و جسارت این استاد سوئیسی فرصت بهتری برای رشد و خلاقیت فراهم می‌کند. این انتخاب، زندگی‌اش را به سمت انرژی‌های تجدیدپذیر سوق داد.
استادی در کره و سوئیس؛ تمرکز بر پروسکایت
پسادکتری او در گروه Gratzel در EPFL آغازگر فصلی تازه بود. از همان‌جا بود که انرژی‌های نو به محور پژوهش‌هایش تبدیل شدند. نذیرالدین از ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۴ استاد تمام دانشگاه کره و سپس تا سال ۲۰۲۲ استاد تمام گروه مهندسی مولکولی مواد کاربردی در EPFL سوئیس شد. این سال‌ها مصادف شد با اوج‌گیری توجه جهانی به *سلول‌های خورشیدی پروسکایت*؛ موادی شگفت‌انگیز که به‌واسطه ساختار بلوری خاصشان توانستند بازدهی بالایی در تبدیل نور خورشید به برق به نمایش بگذارند.
رکورد‌های پژوهشی و اختراعات
ثمره تلاش‌های او حیرت‌انگیز است: بیش از ۹۸۰ مقاله علمی، ۱۰ فصل کتاب، ۱۰۳ اختراع ثبت‌شده و پژوهش‌هایی که تاکنون بیش از ۱۹۴ هزار بار مورد استناد قرار گرفته‌اند. شاخص h او عدد شگفت‌انگیز ۱۹۷ را نشان می‌دهد؛ عددی که جایگاهش را در میان پراستنادترین دانشمندان جهان تثبیت می‌کند.
از میان اختراعاتش، سه دستاورد کلیدی اهمیت ویژه‌ای دارند: رنگ‌های N ۳ و N ۷۹۰، روش نوین رسوب‌دهی دو مرحله‌ای برای ساخت سلول‌های پروسکایت، و پوشش مخصوصی که مانع نشت سرب از این سلول‌ها می‌شود. هر یک از این نوآوری‌ها قدمی بزرگ در مسیر تجاری‌سازی انرژی خورشیدی به شمار می‌رود.
همکاری‌های صنعتی و افتخارات جهانی
پژوهش‌های نظیرالدین تنها در چارچوب دانشگاه‌ها باقی نماند. او با غول‌های صنعتی همچون Panasonic، NEC، Toyota و شرکت‌های اروپایی بزرگ همکاری داشت و بخشی از تحقیقاتش با حمایت این صنایع انجام شد. همین جایگاه باعث شد در سال ۲۰۱۵، مؤسسه تامسون رویترز نام او را در میان **۱۹ ذهن علمی اثرگذار جهان** ثبت کند.
او عضو آکادمی‌ها و انجمن‌های معتبر بین‌المللی است و در هیئت تحریریه و داوری نشریات علمی معتبر نیز نقش پررنگی ایفا کرده است. افزون بر این، جوایز متعدد از کشور‌های مختلف همچون هند، ژاپن، برزیل و سوئیس بر کارنامه‌اش نقش بسته‌اند. جایزه بین‌المللی خوارزمی در سال ۲۰۲۱ از جمله افتخارات شاخص اوست.
قهرمان پروسکایت؛ امیدی برای آینده سبز
سال‌ها انرژی خورشیدی در انحصار سلول‌های سیلیکونی بود؛ اما محدودیت‌هایی مانند هزینه بالا و پیچیدگی تولید راه را برای نسل تازه‌ای از فناوری‌ها باز کرد. اینجاست که پروسکایت همچون قهرمانی تازه‌نفس وارد میدان شد. ساختار بلوری ویژه آن، امکان جذب عالی نور و انتقال مؤثر بار‌های الکتریکی را فراهم می‌کند.
اما مشکلی بزرگ وجود داشت: سرب. ماده‌ای سمی که در عین بالا بردن راندمان سلول‌ها، خطری جدی برای محیط زیست به شمار می‌رفت. نذیرالدین و گروهش با خلاقیتی مثال‌زدنی، روشی برای پوشش‌دهی سلول‌ها ابداع کردند که مانع نشت سرب شد. همین نوآوری نگرانی‌های محیط زیستی را تا حد زیادی برطرف کرد.
از آزمایشگاه تا زندگی مردم
سلول‌های خورشیدی پروسکایتی تنها یک دستاورد فناورانه نیستند؛ بلکه نوآوری‌ای اجتماعی‌اند. این سلول‌ها می‌توانند برق ارزان و مطمئن را به دورافتاده‌ترین مناطق جهان بیاورند و عدالت انرژی را محقق سازند.
نظیرالدین با افتخار می‌گوید: «از بازدهی کمتر از ۱۰ درصد، امروز به ۲۶ درصد رسیده‌ایم و این موفقیتی بزرگ است. سلول‌های ما اکنون پایدارند و آماده ورود به بازار. چند سال دیگر، این فناوری در اختیار مردم کشور‌های در حال توسعه و محروم هم خواهد بود؛ چون در اصل محصولی کم‌هزینه و ساده است.»
زندگی و تلاش‌های محمد خواجه نظیرالدین گواهی روشن بر این حقیقت است که علم می‌تواند هم‌زمان مسیر آینده بشر و طبیعت را روشن کند. او با گام‌های استوار خود نشان داده که پژوهش تنها پایان‌نامه‌ای در دانشگاه نیست، بلکه پلی است میان آزمایشگاه و زندگی مردم. راهی که او آغاز کرده، همچنان ادامه دارد و بی‌شک صفحات تازه‌ای از دستاوردهایش در آینده نوشته خواهد شد.
