رویکرد ایران در مواجه با مسئله حکمرانی علم و فناوری چیست؟

 

به گزارش خبرنگار دانشگاه خبرگزاری دانشجو، باتوجه به اهمیت مسئله علم و فناری در کشور و رویکرد رهبر انقلاب و تاکید ایشان بر نگاه تمدنی در مسئله فناوری، با ابوالفضل محمدی، دبیر کل اتحادیه جامعه اسلامی دانشجویان گفتگویی داشتیم و به بررسی چالش‌ها و چشمانداز‌های مسئله حکمرانی علم و فناوری در کشور پرداختیم.

 

ابوالفضل محمدی، دبیر کل اتحادیه جامعه اسلامی، در سخنانی پیرامون اهمیت فناوری در حکمرانی و قدرت کشورها، گفت: امروزه فناوری دیگر صرفاً یک ابزار نیست. همانطور که در مباحث ژئوپلیتیک، دریا، زمین و فضا به‌عنوان مؤلفه‌های قدرت برای هر کشور مطرح هستند، فناوری نیز به یکی از مهمترین مؤلفه‌های قدرت تبدیل شده است. شاید حتی از برخی از این مؤلفه‌ها ضریب بیشتری نیز داشته باشد.  

 

وی ادامه داد: فضای حاکم بر دنیا به گونه‌ای است که می‌توان مواجهه با فناوری و حکمرانی آن را در چهار مدل مختلف دسته بندی کرد. اولین مدل، مدل آمریکایی است که در آن آمریکا با تأکید بر بخش خصوصی، فناوری خود را به پیش میبرد. شرکت‌هایی مانند مایکروسافت، گوگل و اوپن‌ای‌آی نمونه‌هایی از این رویکرد هستند که همزمان با توسعه فناوری، هژمونی فرهنگی و اقتصادی خود را نیز تقویت میکنند. مدل دیگری که در چین به کار گرفته میشود، یک مدل حاکمیتی و کمونیستی است. در این مدل، دولت چین سرمایهگذاری‌های کلانی انجام داده و کنترل بسیاری از بخش‌های فناوری را در دست گرفته است. مدل سوم، ترکیبی از مدل آمریکایی و چینی است که در هند و روسیه مشاهده می‌شود. این کشورها، هرچند از این دو مدل استفاده می‌کنند، اما هنوز فاصله زیادی با قدرت‌های جهانی در زمینه فناوری دارند.  

 

محمدی در ادامه به وضعیت اروپا اشاره کرد و گفت: اروپا به طور کلی رویکردی سطحی‌تر و بیشتر به تنظیم‌گری در حوزه فناوری دارد. همین نگاه سطحی و عدم توجه کافی به جنبه‌های نوآوری باعث شده که در معادلات جهانی، اروپا جایگاه خود را از دست بدهد و از تحولات فناوری به نسبت دیگر کشور‌های نام برده شده عقب بماند.  

 

وی تأکید کرد: هر کشوری که ادعای تمدنی دارد و می‌خواهد در جهان با نگاه تمدنی پیش برود، باید به فناوری به‌عنوان یک مؤلفه ملی و تمدنی نگاه کند. کشور‌های پیشرفت‌های که به فناوری نگاه ملی و تمدنی دارند، قادر به تأثیرگذاری جهانی هستند، در حالی که سایر کشور‌هایی که به فناوری صرفاً به‌عنوان یک ابزار نگاه می‌کنند، بهسرعت وابسته به کشور‌های دیگر خواهند شد.  

 

رویکرد ایران چیست؟

ابوالفضل محمدی، دبیر کل اتحادیه جامعه اسلامی، در سخنانی درباره جایگاه جمهوری اسلامی در حوزه فناوری گفت: مدل جمهوری اسلامی قطعاً نگاه صرفاً ابزاری و تکنولوژیک به فناوری ندارد. متأسفانه در جمهوری اسلامی، شکاف قابل توجهی میان نگاه مسئولین ارشد و میانی و نگاهی که مقام معظم رهبری به این موضوع دارند، دیده می‌شود.  

 

وی در ادامه افزود: حضرت آیت‌الله خامنه‌ای همواره در فرمایشات خود افق تمدنی کشور را در زمینه علم و فناوری ترسیم کرده‌اند. به‌عنوان مثال، ایشان فرموده‌اند که باید کاری کنیم که در آینده، اگر کسی بخواهد علم را بیاموزد، مجبور باشد که زبان فارسی را یاد بگیرد. این نگاه نشان میدهد که هدف ما تنها پیشرفت فناوری نیست، بلکه هدف ایجاد یک تمدن علمی در سطح جهانی است.  

 

محمدی همچنین با اشاره به دیدار‌های مستمر و مداوم مقام معظم رهبری با نخبگان و دانشگاهیان، گفت: ایشان همواره دانشگاهیان را به عنوان قشر کلیدی و مؤثر در پیشبرد اهداف تمدنی جمهوری اسلامی میبینند و تأکید دارند که این قشر باید نقش محوری در تحقق اهداف ملی و علمی کشور ایفا کند.  

 

دبیر کل اتحادیه جامعه اسلامی اضافه کرد: در دوران پس از جنگ اخیر، حضرت آقا بلافاصله بیانی‌های راهبردی صادر کردند که در آن، پیشرفت در عرصه فناوری بهعنوان یکی از اولویت‌های اصلی کشور مطرح شد. ایشان تأکید داشتند که نخبگان باید در جهت پیشرفت همهجانبه کشور در عرصه علم و فناوری تلاش کنند. این نگاه تمدنی و ملی مقام معظم رهبری به حکمرانی فناوری، نشاندهنده عزم راسخ جمهوری اسلامی برای تبدیل‌شدن به یک قدرت علمی و تمدنی در سطح جهانی است.  

ابوالفضل محمدی بیان کرد: حضرت آقا بار‌ها در فرمایشات خود مثال‌هایی از تاریخ تمدن اسلامی آورده‌اند که نشان‌دهنده پیوند عمیق دین و دانش است. ایشان می‌فرمایند که در دوران طلایی تمدن اسلامی، چون دین و علم با هم پیوند خورده بودند، خروجی آن تربیت نخبگانی، چون ابوریحان، بوعلی سینا، فارابی و خواجه نصیر طوسی بود که علم نافع را برای خدمت به مردم ایجاد کردند.  

 

محمدی گفت: در نگاه مقام معظم رهبری، دانش غربی که بدون پیوند با دین است، به نتایجی همچون بمب اتم می‌رسد و علم نافع برای بشریت به بار نمی‌آورد. اما در نگاه تمدنی حضرت آقا، علم باید با دین پیوند بخورد و این پیوند به تحقق علم نافع برای مردم و بشریت منتهی شود. به همین دلیل است که حضرت آقا به‌عنوان پرچمدار تمدن اسلامی، مخالف تولید بمب اتم هستند، چون این امر با پیوند دین و دانش در تضاد است. اما متأسفانه در لایه‌های مدیریتی کشور هنوز این نگاه به درستی جا نیفتاده است و شاهدیم که مسئولین در حوزه فناوری هنوز نگاه تمدنی حضرت آقا را به طور کامل درک نکرده‌اند.  

 

وی تصریح کرد: جمهوری اسلامی از منظر مقام معظم رهبری نگاه تمدنی به جریان فناوری دارد، اما اگر از زاویه نگاه مسئولین به این جریان نگاه کنیم، فاصل‌های بزرگ میان این نگاه تمدنی و رویکرد مدیریتی موجود مشاهده می‌شود.  

 

نقاط قوت و ضعف کشور در حکمرانی علم و فناوری

ابوالفضل محمدی، دبیر کل اتحادیه جامعه اسلامی، در سخنانی درباره وضعیت کنونی جمهوری اسلامی در حکمرانی علم و فناوری، ابتدا به نقاط قوت اشاره کرد و گفت: یکی از بزرگترین مزیت‌های جمهوری اسلامی در این عرصه، منابع انسانی قوی و مستعد است. ما جزو کشور‌های پیشرفته در زمینه تحصیل فارغ‌التحصیلان مهندسی هستیم و در حوزه علوم پایه نیز پیشرفت‌های قابل توجهی داشته‌ایم. این مزیت انسانی باعث می‌شود که در برابر تحریم‌ها، به‌ویژه در حوزه دانش و فناوری، مقاوم باشیم.  

 

وی ادامه داد: این واقعیت که علم و فناوری در ذهن جوانان ایرانی است، به ما این امکان را می‌دهد که در برابر تحریم‌ها مقاومت کنیم. از این رو، در بحث حکمرانی علم و فناوری، مزیت انسانی به‌ویژه در حوزه منابع انسانی برای کشور ما یک نقطه قوت مهم است. کشور ما به دلیل تحریم‌ها به این نقطه رسیده است که در بسیاری از حوزه‌ها باید به خودکفایی در حداقل دانش برسد و این استقلال در بخش‌هایی از فناوری، پایه‌گذار یک گفتمان مثبت در کشور است.  

 

چه چالش هایی در کشور داریم؟، راهکار چیست؟

ابوالفضل محمدی، دبیر کل اتحادیه جامعه اسلامی، در سخنانی پیرامون چالش‌ها و نقاط ضعف کشور در حکمرانی فناوری، گفت: اولین چالش بزرگ، شکاف عمیقی است که بین بینش و نگرش مسئولین نظام و مقام معظم رهبری وجود دارد. متأسفانه، نگاه مسئولین به فناوری اغلب کوتاه‌مدت است، در حالی که فناوری یک پدیده بلندمدت است که نیاز به برنامه‌ریزی درازمدت دارد. 

 

وی در ادامه افزود: نکته دوم، موازی‌کاری و سردرگمی در سیاستگذاری‌های حکمرانی فناوری است. برای مثال، در حوزه علم و فناوری اسناد مختلفی از جمله سیاست‌های کلی علم و فناوری از سوی مقام معظم رهبری، شورای عالی انقلاب فرهنگی، دولت، معاونت علمی ریاست جمهوری و مجلس وجود دارد که بسیاری از آنها همپوشانی دارند. این موضوع باعث سردرگمی و عدم وضوح در برنامه‌ریزی‌ها و سیاستگذاری‌های کشور میشود. یک نمونه عینی از این موازیکاری‌ها، مسئله هوش مصنوعی است. در دولت قبل، سازمان ملی هوش مصنوعی با هدف رفع این سردرگمی‌ها و تسریع در توسعه هوش مصنوعی ایجاد شد. مقام معظم رهبری در اولین جلسه دولت جدید نیز به این اقدام مثبت اشاره کردند، اما متأسفانه در دولت جدید، این سازمان به حاشیه رفت و هر نهاد دولتی، از معاونت علمی گرفته تا وزارت علوم، خود را متولی حوزه هوش مصنوعی میداند. با این وضعیت، هنوز مشخص نیست که متولی اصلی هوش مصنوعی در کشور کیست و این عدم هماهنگی باعث کندی در پیش‌برد اهداف کشور در این حوزه می‌شود.

 

در کشور زیرساخت مناسب نداریم! 

دبیرکل اتحادیه جامعه اسلامی، در سخنانش پیرامون چالش‌های ساختاری در حکمرانی فناوری، به کمبود‌های عمده در زیرساخت‌های فناوری کشور اشاره کرد و گفت: یکی از بزرگترین چالش‌های جمهوری اسلامی در حوزه فناوری، کمبود‌های ساختاری است. تحریم‌ها و محدودیت‌ها باعث شده که کشور در برخی حوزه‌ها، به‌ویژه در زمینه هوش مصنوعی، تراشه‌ها و جیپی‌یوها، عقب‌مانده باشد. با وجود تلاش‌هایی که در این زمینه انجام می‌شود، هنوز از جایگاه مطلوب فاصله داریم.  

 

وی در ادامه افزود: در حوزه آموزش نیروی انسانی نیز با عدم انسجام مواجه هستیم. با توجه به اینکه در برنامه‌های توسعه‌ای پیشین از جمله برنامه پنجم توسعه، صراحتاً هدفگذاری شده که ۵۰۰ هزار متخصص در حوزه اقتصاد دیجیتال تربیت شود، باید پرسید آیا دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزشی به‌طور جدی این مأموریت را دنبال می‌کنند؟ واقعیت این است که در حال حاضر، هیچ برنامه منسجم و مشخصی در وزارت علوم و معاونت علمی برای تربیت نیروی انسانی متخصص در این حوزه وجود ندارد.  

 

محمدی همچنین به مشکلات ناترازی انرژی اشاره کرد و گفت: اگر ما در زمینه هوش مصنوعی پیشرفت کرده بودیم، می‌توانستیم بسیاری از مشکلات ناترازی انرژی را حل کنیم. صنایع کشور با مدل‌های سنتی مدیریت میشوند و بهره‌وری لازم را ندارند. اگر هوشمندسازی در صنایع به کار گرفته می‌شد، میتوانستیم صرفه‌جویی‌های بسیار قابل توجهی داشته باشیم و مشکل ناترازی را به حداقل برسانیم.  

 

جنگ اخیر و آیینه حکمرانی فناوری؛ دانشگاه و صنعت باید پیوندی عمیق‌تری داشته باشند

ابوالفضل محمدی، دبیر کل اتحادیه جامعه اسلامی، در سخنانی پیرامون چالش‌ها و فرصتی که جنگ اخیر با اسرائیل به جمهوری اسلامی ارائه داد، گفت: این جنگ را میتوان یک آیینه از حکمرانی فناوری دانست. تقابل فناوری‌ها در این جنگ، به‌ویژه در حوزه پدافند و آفند، بسیار مشهود بود. ما با فناوری‌های خود توانستیم گنبد آهنین اسرائیل را پایین بیاوریم و در مقابل، اسرائیل نیز با فناوری خود سیستم پدافندی ما را تحت تأثیر قرار داد. اما در نهایت، ما توانستیم با فناوری خود دنیا را مرعوب کنیم و ضربات سنگینی به اسرائیل وارد کنیم.   

 

محمدی سپس به وضعیت دانشگاه‌ها در این جنگ اشاره کرد و گفت: سوالی که پیش می‌آید این است که آیا دانشگاه‌های ما در خدمت کشور و مردم هستند؟ متأسفانه، در شرایط کنونی هنوز شاهد این نیستیم که دانشگاه‌ها نقش مؤثری در عرصه فناوری و تکنولوژی ایفا کنند. در حالی که در حوزه دانش‌بنیان‌ها، به لطف نگاه راهبردی مقام معظم رهبری، پیشرفت‌هایی حاصل شده است، اما در کل، دانشگاه‌های ما نتوانستند به‌طور مؤثر در این جنگ حضور داشته باشند.  

وی افزود: این جنگ نشان داد که ارتباط دانشگاه‌ها با صنعت و جامعه هنوز به‌طور جدی و عمیق شکل نگرفته است. اگر دانشگاه‌ها در دوران پیش از جنگ، ارتباط بهتری با صنعت و جامعه برقرار میکردند، قطعاً در این جنگ خروجی‌های بهتری می‌توانستیم شاهد باشیم.  

 

دبیر کل اتحادیه جامعه اسلامی در پایان تأکید کرد: این جنگ یک فرصت بود تا ما به بازتعریف مأموریت دانشگاه‌ها بپردازیم و به این سوال پاسخ دهیم که اگر دانشگاه در میدان جنگ نمی‌تواند مؤثر باشد، پس در کجا باید اثرگذار باشد؟ برای این کار باید یک برنامه منسجم برای پیوند دانشگاه با صنعت و جامعه تدوین شود و سریعاً پیاده‌سازی گردد تا در شرایط بحرانی آینده، خروجی‌های مثبتی از این ارتباط به دست آید.  

وی گفت: یکی دیگر از مشکلات اصلی در حوزه حکمرانی فناوری و نوآوری، بی‌ثباتی در فضای قانونگذاری و سیاستگذاری است. شرکتها، استارتآپ‌ها و دانش‌بنیان‌ها که در این عرصه فعالیت می‌کنند، به دلیل این فضای ناپایدار و عدم قطعیت دائمی در معرض چالش‌های جدی قرار دارند. در هر روز شاهد تغییر قوانین، سیاست‌ها و خط‌‌‌‌‌ مشی‌ها هستیم که این امر کار را برای شرکت‌های دانش‌بنیان دشوار می‌کند.  

 

محمدی همچنین به مسئله مهاجرت نخبگان اشاره کرد و گفت: یکی از پارامتر‌های اصلی در حفظ نخبگان این است که وقتی افراد با هزینه‌های زیادی در کشور تربیت میشوند، باید زمین‌های برای فعالیت و رشد در داخل کشور فراهم شود. اگر ما نتوانیم فضای کاری و حمایت‌های لازم را برای این نخبگان فراهم کنیم، در واقع این افراد را برای کشور‌های دیگر پرورش دادهایم، چرا که نخبگان ما به دلیل نبود حمایت‌های کافی به دنبال فرصت‌های بهتر در خارج از کشور خواهند بود.  

 

دبیر کل اتحادیه جامعه اسلامی در ادامه افزود: در حکمرانی فناوری، دولت باید نقش تسهیل‌گر را ایفا کند، نه اینکه مانع ایجاد کند. به‌عنوان مثال، یکی از دستاورد‌های مثبت در سال‌های اخیر، راه‌اندازی درگاه ملی مجوز‌های کسب و کار بود که علیرغم مشکلات و چالش‌های فراوان برای تصویب و اجرایی شدن، توانست فضای کسب و کار را بهبود ببخشد. اما متأسفانه هنوز هم چالش‌های زیادی در مسیر پیاده‌سازی این قوانین وجود دارد. 

چالش‌های حقوقی شرکت های فناور

ابوالفضل محمدی، دبیر کل اتحادیه جامعه اسلامی، در سخنانی پیرامون چالش‌های حقوقی در فضای فناوری و دانش‌بنیان کشور، به عدم آشنایی قانونگذاران و سیاستگذاران با این حوزه اشاره کرد و گفت: یکی از چالش‌های عمد‌ه‌ای که در فضای فناوری کشور داریم، عدم آشنایی قانونگذار و سیاستگذار با حوزه فناوری است. به‌عنوان مثال، وقتی یک شرکت دانش‌بنیان یا فناور با مشکل حقوقی مواجه میشود و برای حل آن به دادگاه مراجعه میکند، متأسفانه قاضی یا دادگاه ممکن است به‌دلیل عدم آشنایی با ادبیات این حوزه، حکمی صادر کند که نه تنها ناعادلانه باشد، بلکه اشراف لازم بر موضوع نداشته باشد.  

 

وی در پایان سخنانش تاکید کرد: اگر می‌خواهیم در حوزه فناوری و دانش‌بنیان‌ها ثبات و رشد اتفاق بیفتد، نیاز داریم که شعبات ویژ‌ه‌ای در دادگاه‌ها و سیستم قضایی برای رسیدگی به مسائل فناوری ایجاد شود. همانطور که دادگاه‌های روحانیت و نظامی داریم، باید شعبات ویژ‌ه‌ای برای رسیدگی به دعاوی حوزه فناوری، دانش‌بنیان‌ها و نوآوری‌ها راه‌اندازی کنیم. چرا که این حوزه‌ها کاملاً با سایر مسائل حقوقی تفاوت دارند؛ ادبیات حقوقی و فقهی آن متفاوت است و قوانین خاص خود را می‌طلبد. اگر این تغییرات در سیستم قضایی اتفاق بیفتد، میتوانیم قدم بسیار مثبت و مؤثری در راستای حکمرانی فناوری در کشور برداریم. با این اقدام، نه‌تنها مشکلات حقوقی شرکت‌های دانش‌بنیان حل می‌شود، بلکه فضای نوآوری و فناوری در کشور نیز با ثبات بیشتری رشد خواهد کرد.