فولاد سبز؛ فرصتی که ایران با بی‌توجهی دانشگاه و صنعت از دست می‌دهد + فیلم
به گزارش خبرنگار دانشگاه خبرگزاری دانشجو، فولاد، دومین صنعت بزرگ کشور پس از نفت، نه‌تنها در اقتصاد و اشتغال نقش کلیدی دارد بلکه به‌عنوان پشتوانه توسعه زیرساختی، صنعتی و حتی امنیتی ایران شناخته می‌شود. با وجود آنکه ایران در جمع ده تولیدکننده برتر فولاد جهان قرار دارد و ارزش زنجیره این صنعت سالانه بیش از ۱۰ هزار همت برآورد می‌شود، نبود ارتباط ساختاریافته میان دانشگاه و صنعت، این ظرفیت عظیم را با چالش‌های جدی مواجه کرده است.
امیررضا قیامی آزاد، عضو هیئت علمی و رئیس مرکز تخصصی صنعت فولاد دانشگاه تهران، در گفت‌وگویی با خبرنگار خبرگزاری دانشجو بر همین نکته دست می‌گذارد و هشدار می‌دهد که خلأ همکاری دانشگاه و صنعت فولاد سالانه هزاران همت خسارت به کشور تحمیل می‌کند. به باور او، اگر این ارتباط به یک راهبرد ملی تبدیل نشود، آینده رقابت‌پذیری و حرکت به سمت فولاد سبز در معرض تهدید خواهد بود.
وی با تأکید بر جایگاه صنعت فولاد به عنوان دومین صنعت بزرگ کشور پس از نفت، ارزش سالانه این صنعت را بیش از ۱۰ هزار همت برآورد کرد و هشدار داد که نبود ارتباط ساختاریافته میان دانشگاه و صنعت فولاد، خسارت‌های هنگفتی به کشور وارد می‌کند. وی تأسیس مرکز تخصصی فولاد دانشگاه تهران را گامی برای پر کردن این خلأ و تقویت ارتباط مستقیم دانشگاه و صنعت در کل زنجیره فولاد دانست.
ایران به عنوان یکی از ده تولیدکننده برتر فولاد در جهان، سالانه حدود ۴۰ میلیون تن فولاد تولید می‌کند؛ رقمی که به گفته قیامی آزاد، رئیس مرکز تخصصی صنعت فولاد دانشگاه تهران، معادل ارزشی بالغ بر دو هزار همت تنها در بخش مصالح فولادی است. اگر کل زنجیره فولاد از معدن تا بازیافت در نظر گرفته شود، ارزش این صنعت به بیش از ۱۰ هزار همت در سال می‌رسد.
قیامی آزاد با اشاره به گستردگی زنجیره فولاد، توضیح می‌دهد: این زنجیره از اکتشاف و استخراج معدن سنگ‌آهن آغاز می‌شود و با فرآیند‌هایی همچون تغلیظ، تولید کنسانتره، گندله‌سازی، احیای مستقیم و تولید آهن اسفنجی ادامه می‌یابد. در مراحل بعدی، فرآیند‌های متالوژیکی از جمله ریخته‌گری و نورد قرار دارند و در نهایت فولاد تولیدشده وارد صنایع مختلف می‌شود؛ از ساخت‌وساز و عمران گرفته تا خودروسازی، کشتیرانی، صنایع نظامی و حتی انرژی هسته‌ای. به گفته او، «تقریباً هیچ حوزه‌ای نیست که فولاد در آن حضور نداشته باشد.
وی با تأکید بر اینکه فولاد تنها به تولید محدود نمی‌شود، به موضوع بازیافت اشاره می‌کند: بازیافت یا ریسایکلینگ یکی از حلقه‌های کلیدی زنجیره فولاد است. اما متأسفانه امروز این حوزه در کشور ما عمدتاً به شیوه‌ای ابتدایی و غیرسیستمی اداره می‌شود. در حالی که در سطح جهان، بازیافت فولاد به عنوان یک صنعت راهبردی شناخته می‌شود.
مسئله محیط زیست و روند جهانی حرکت به سوی «فولاد سبز» از دیگر نکات کلیدی مطرح‌شده توسط قیامی آزاد است. او می‌گوید: «صنعت فولاد یکی از صنایع پرمصرف در زمینه آب و تولیدکننده قابل توجهی از دی‌اکسیدکربن است. در حالی که کشور‌هایی مثل چین برنامه‌ریزی کرده‌اند تا سال ۲۰۵۰ تولید فولادشان هیچ دی‌اکسیدکربی به طبیعت اضافه نکند. در آینده حتی مالیات بر انتشار کربن وضع خواهد شد و ما باید پاسخگوی مجامع بین‌المللی باشیم. اما هنوز در ایران اغلب واحد‌های فولادی به شیوه‌های سنتی و آلاینده مشغول فعالیت هستند.
قیامی آزاد با اشاره به تأسیس مرکز تخصصی صنعت فولاد در دانشگاه تهران، هدف اصلی آن را ایجاد پل ارتباطی میان دانشگاه و صنعت فولاد توصیف می‌کند: «تا پیش از این هیچ ساختار منظم و هدفمندی برای ورود دانشگاه‌ها به صنعت فولاد وجود نداشت. در حالی که برای صنعت نفت چنین نهاد‌هایی شکل گرفته‌اند، فولاد با همه عظمت و ارزش اقتصادی‌اش از این ظرفیت بی‌بهره بود. مرکز تخصصی فولاد دانشگاه تهران برای جبران این خلأ تأسیس شد.
او همچنین نقش دانشجویان را در این مرکز پررنگ می‌داند و می‌گوید: «بدنه اجرایی مرکز تخصصی فولاد را دانشجویان تشکیل می‌دهند. اگر دانشجو و استاد در این فرآیند حضور نداشته باشند، طبیعتاً دسترسی به فناوری‌های نوین جهانی در صنعتی که دومین صنعت کشور است ممکن نخواهد بود.
با این حال، قیامی آزاد تأکید می‌کند که تنها اقدام دانشگاه کافی نیست و صنعتگران و حتی ساختار‌های حاکمیتی نیز باید همراه شوند: «بسیاری از فعالان صنعت فولاد هنوز نمی‌دانند دانشگاه چه نقشی می‌تواند ایفا کند. بخشی از مشکل به نبود آگاهی صنعتگران و بخشی دیگر به خلأ‌های قانونی و سیاست‌گذاری بازمی‌گردد. این خلأ ارتباطی سالانه هزاران همت خسارت به کشور تحمیل می‌کند.
او تصریح کرد: اگر بخواهیم در مسیر تولید فولاد سبز، بهره‌وری بیشتر و حضور رقابتی در بازار جهانی حرکت کنیم، باید ارتباط صنعت و دانشگاه را به یک راهبرد ملی تبدیل کنیم. صنعت فولاد تنها یک صنعت نیست؛ پشتوانه توسعه زیرساختی، صنعتی و حتی امنیتی کشور است.
ضرورت پیوند صنعت و دانشگاه در صنعت فولاد؛ از تولید ۴۰ میلیون تنی تا فرصت‌های مغفول
وی تصریح کرد: مرکز تخصصی صنعت فولاد دانشگاه تهران با همین رویکرد تأسیس شد؛ رویکردی که هدفش ایجاد پلی میان دانشگاه و صنعت فولاد ایران و جهان است. زنجیره فولاد از اکتشاف معدن و استخراج سنگ‌آهن آغاز می‌شود و با فرآیند‌هایی همچون تغلیظ و تولید کنسانتره، گندله‌سازی، احیای مستقیم و تولید آهن اسفنجی ادامه می‌یابد. سپس ریخته‌گری، نورد و ورود به صنایع پایین‌دستی از جمله عمران، مکانیک، خودرو، کشتی‌سازی، صنایع نظامی و حتی حوزه‌های هسته‌ای را شامل می‌شود. در انتها نیز چرخه بازیافت و بازگشت فولاد به زنجیره مطرح است. این گستردگی باعث می‌شود که رشته‌های دانشگاهی متعددی از معدن و متالورژی تا مکانیک، عمران، صنایع و محیط زیست به صورت مستقیم درگیر این حوزه باشند.
اما نکته مهمی که قیامی آزاد به آن اشاره کرد اینست که در کشوری با این حجم از تولید، حضور نهاد علم در سیاست‌گذاری و توسعه فناوری‌های نوین صنعت فولاد بسیار کم‌رنگ است. امروز دنیا به سمت تولید فولاد سبز حرکت کرده است؛ فولادی که در فرآیند تولید آن دی‌اکسیدکربن وارد محیط زیست نمی‌شود و به جای آلودگی، حتی تولید آب به همراه دارد. چین به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده فولاد جهان که سالانه حدود یک میلیارد تن تولید می‌کند، برنامه‌ریزی کرده تا سال ۲۰۵۰ هیچ میزان دی‌اکسیدکربن ناشی از فولاد وارد طبیعت نشود. در حالی که بخش عمده صنعت فولاد ایران هنوز با شیوه‌های سنتی و آلاینده فعالیت می‌کند.
رئیس مرکز تخصصی فولاد دانشگاه تهران از سوی دیگر، فقدان ارتباط مؤثر دانشگاه با صنعت تبعات اجتماعی و انسانی گسترده‌ای نیز دارد. بسیاری از دانشجویان و نخبگان کشور، پس از فارغ‌التحصیلی، به دلیل بی‌ارتباطی آموخته‌های دانشگاهی با صنعت، دلسرد می‌شوند. ایده‌ها و طرح‌های پژوهشی آنها برای بهبود روند تولید یا افزایش بهره‌وری اغلب با بی‌توجهی صنعتگران مواجه می‌شود و این امر، یکی از ریشه‌های اصلی افزایش مهاجرت نخبگان است. در صورتی که اگر بخشی از سرمایه‌گذاری‌های کلان کشور صرف ایجاد این پیوند شود، می‌توان از مهاجرت نیروی انسانی متخصص جلوگیری کرد.
قیامی آزاد ابعاد محیط‌زیستی را در این میان مغفول دانست. کارخانه‌های فولاد در مناطقی، چون یزد و اصفهان با مصرف عظیم آب و انتشار آلاینده‌ها، بحران‌های جدی زیست‌محیطی ایجاد کرده‌اند. خشک شدن زاینده‌رود نمونه‌ای از این پیامدهاست. در حالی که می‌توان با حضور دانشگاه و اجرای پروژه‌های تحقیقاتی مشترک، به سمت راهکار‌های نوین و پایدار حرکت کرد.
وی با بیان اینکه مرکز تخصصی صنعت فولاد دانشگاه تهران در این راستا اقداماتی آغاز کرده است، گفت: یکی از محوری‌ترین آنها، برگزاری بازدید‌های میدانی از کارخانه‌ها و واحد‌های مختلف زنجیره فولاد است. تاکنون بیش از ۲۰ بازدید با حضور دانشجویان و برخی مسئولان دانشگاه و سیاست‌گذاران انجام شده است؛ از کارخانه فولاد صفادشت و سبلان گرفته تا نیکان‌تکه ایرانیان در پرند، صنایع آشیان‌سازان، عالی‌فلز، ذوب‌آهن اصفهان و ایران‌پیچ در یزد. این بازدید‌ها علاوه بر دانشجویان، اساتید و حتی مدیران کارخانه‌ها را با ظرفیت‌های متقابل صنعت و دانشگاه آشنا کرده است. هرچند که این برنامه‌ها عمدتاً با بودجه‌های شخصی و حمایت‌های محدود اسپانسری اجرا شده و ساختار حمایتی مشخصی از سوی دولت برای آنها در نظر گرفته نشده است.
در همین فرآیند، بسیاری از مدیران صنعتی به‌طور مستقیم به کمبود نیروی انسانی متخصص اشاره کرده‌اند؛ نیرویی که دانشگاه‌ها می‌توانند تربیت و تأمین کنند. اما مشکل اصلی آن است که نظام آموزشی کشور بیش از حد تئوری‌محور طراحی شده است. دانشجو بخش اعظم تحصیلات خود را بدون حضور در صنعت می‌گذراند و تنها تجربه عملی او به دو واحد کارآموزی محدود می‌شود. حتی اساتید نیز برای ارتقا، بیشتر بر تعداد مقالات علمی و مسئولیت‌های دانشگاهی سنجیده می‌شوند تا میزان ارتباط و همکاری با صنعت. این ساختار، مانع بزرگی برای پرورش دانشجویانی کارآمد و صنعت‌محور است.
قیامی آزاد به راهکار‌های روشن اشاره کرد و گفت: باید واحد‌های عملی و مبتنی بر حضور در صنعت سهم بیشتری در آموزش دانشگاهی پیدا کنند. پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دانشجویی باید به سمت حل مسائل واقعی کارخانه‌ها هدایت شود و اساتید نیز برای همکاری و برقراری ارتباط با صنعت مشوق‌های جدی دریافت کنند. این تغییر، علاوه بر ارتقای کیفیت آموزش عالی، می‌تواند صنعت فولاد کشور را به سمت فناوری‌های نوین و استاندارد‌های جهانی همچون فولاد سبز و فولاد‌های پرمقاومت سوق دهد.
در نهایت، وقتی درباره صنعتی با ارزش سالانه بیش از ۱۰ هزار همت صحبت می‌کنیم، نادیده گرفتن ظرفیت دانشگاه‌ها و پژوهشگران، به معنای از دست دادن فرصت‌های عظیم ملی است. پیوند صنعت و دانشگاه در فولاد نه فقط یک ضرورت علمی و صنعتی، بلکه یک الزام اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی برای آینده کشور است.
