چه خدماتی از قوه قضائیه هوشمند شده است؟
به گزارش خبرنگارساسان سوری، تحول دیجیتال و استفاده از فناوری‌های نوین، طی سال‌های اخیر در نظام‌های حقوقی و قضایی جهان به یک ضرورت تبدیل شده است، قوه قضاییه جمهوری اسلامی ایران نیز با هدف افزایش شفافیت، کاهش فساد، تسریع دادرسی و تسهیل دسترسی مردم به خدمات قضایی، مجموعه‌ای از سامانه‌های الکترونیک را طراحی و راه‌اندازی کرده است.
این سامانه‌ها که شامل ثنا، ساما، سما، سجاد، سجام، سجا و سنام هستند، هر کدام کارکرد ویژه‌ای در حوزه‌های مختلف ابلاغ، پیگیری پرونده، مبارزه با فساد، نظارت اداری، مشارکت مردمی و مدیریت مترجمان رسمی دارند.
با توجه به گستردگی و تنوع وظایف قوه قضاییه، این سامانه‌ها را می‌توان ابزار‌هایی برای تحقق عدالت هوشمند دانست، عدالتی که همزمان بر حقوق شهروندان، شفافیت اداری و ارتقای کارآمدی تأکید دارد.
سامانه ثنا، شفافیت در ابلاغ قضایی
یکی از مهم‌ترین چالش‌های سنتی در فرآیند دادرسی، مسئله ابلاغ اوراق قضایی بود، پیش‌تر، این فرایند به صورت کاغذی و از طریق مأموران ابلاغ انجام می‌گرفت که مشکلاتی همچون اطاله دادرسی، عدم حضور به‌موقع مخاطب، جعل یا مفقود شدن ابلاغیه‌ها و هزینه‌های سنگین را به همراه داشت.
سامانه ثنا (ثبت‌نام الکترونیک ابلاغ قضایی) برای رفع این معضل طراحی شد، بر اساس این سامانه، هر فرد حقیقی یا حقوقی موظف است برای دریافت ابلاغیه‌های قضایی، یک حساب کاربری شامل شناسه و گذرواژه اختصاصی داشته باشد، از این طریق، کلیه اوراق و پیوست‌های مربوط به پرونده به نشانی الکترونیکی شخص ارسال و در حساب کاربری او ثبت می‌شود.
ماده ۶۵۵ قانون آیین دادرسی کیفری نیز ابلاغ الکترونیک را کافی دانسته و تبصره آن، این روش را به‌عنوان یکی از مصادیق رسمی ابلاغ پذیرفته است، در نتیجه، هیچ فردی نمی‌تواند به بهانه عدم دریافت ابلاغیه از حضور در دادگاه یا اطلاع از روند دادرسی سرباز زند.
سامانه ثنا چند دستاورد مهم داشته است ۱- تضمین حقوق دفاعی طرفین دعوا از طریق اطلاع‌رسانی دقیق و سریع ۲- کاهش اطاله دادرسی و تسریع روند رسیدگی ۳- جلوگیری از تبعیض یا سوءاستفاده مأموران ابلاغ ۴- ایجاد شفافیت در فرایند اطلاع‌رسانی قضایی.
به این ترتیب، ثنا را می‌توان یکی از پایه‌های اساسی تحول الکترونیک در قوه قضاییه دانست که با تحقق عدالت دسترسی‌پذیر، رابطه شهروندان و دستگاه قضایی را تسهیل کرده است.
سامانه ساما و سامانه‌های مبارزه با فساد (سما و سجاد)
دومین دسته از سامانه‌های قضایی، با هدف مقابله با فساد و تخلفات سازمان‌یافته طراحی شده‌اند، در این میان، سامانه ساما، سما و سجاد نقش کلیدی دارند.
الف) سامانه ساما
ساما پایگاه اطلاعاتی افراد پرخطر در فرآیند دادرسی است، بر اساس اطلاعات منتشره، در این سامانه داده‌های مربوط به کارچاق‌کن‌ها، محکومان فراری، متهمان تحت تعقیب و افرادی که به‌صورت حرفه‌ای نقش ضامن، شاهد یا کفیل را بر عهده می‌گیرند ثبت می‌شود.
چنین افرادی با سوءاستفاده از تجربه و آگاهی خود، روند دادرسی را از مسیر عدالت منحرف کرده و به اخاذی و کلاهبرداری می‌پردازند، با وجود ساما، کلیه شعب قضایی (بیش از ۹۰۰۰ شعبه) می‌توانند به صورت برخط به اطلاعات این افراد دسترسی پیدا کنند، این امر مانع از حضور مکرر این اشخاص در پرونده‌های مختلف و ایجاد فساد در روند دادرسی می‌شود.
ب) سامانه‌های سما و سجاد
در حوزه جرائم اقتصادی، نیاز به رصد دقیق‌تر دارایی‌ها، حساب‌های بانکی و روابط مالی متهمان وجود داشت، سامانه‌های سما و سجاد دقیقاً با این هدف طراحی شدند.
سامانه سما بر مدیریت شکلی پرونده‌های اقتصادی تمرکز دارد و امکان رصد الکترونیک پیشرفت پرونده را برای مراجع نظارتی و قضایی فراهم می‌کند.
سامانه سجاد ابزار‌هایی پیشرفته‌تر در اختیار قضات و ضابطان قرار می‌دهد، از جمله نمایش اطلاعات هویتی متهمان و وابستگان، فهرست اموال غیرمنقول (اعم از ملکی یا وکالتی) و دسترسی به پرینت حساب‌های بانکی متهمان و خانواده آنها.
این دو سامانه، شفافیت مالی و قضایی را افزایش داده و مانع از پنهان‌کاری متهمان اقتصادی می‌شوند، در عمل، سجاد و سما نقش پلی بین نهاد‌های مالی، بانکی و دستگاه قضایی ایفا کرده و امکان پیگیری پرونده‌های کلان اقتصادی را تسهیل می‌کنند.
از منظر حقوقی، این سامانه‌ها ابزار تحقق اصل پاسخگویی و شفافیت مالی در نظام دادرسی اقتصادی هستند و موجب ارتقای کارآمدی اصل ۴۹ قانون اساسی درباره رسیدگی به اموال نامشروع می‌شوند.
سامانه سجام و سجا، مشارکت مردمی و نظارت اداری
سومین دسته از سامانه‌ها، به جنبه اجتماعی و اداری قوه قضاییه اختصاص دارند و دو کارکرد مهم را دنبال می‌کنند: جلب مشارکت عمومی و نظارت درون‌سازمانی.
الف) سامانه سجام
سجام (سیستم جامع اطلاعات مردمی) با مدیریت معاونت اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم قوه قضاییه راه‌اندازی شد، هدف آن جذب «دیده‌بانان پیشگیری» است، یعنی افرادی که در جامعه وضعیت‌های پرخطر، تخلفات یا زمینه‌های وقوع جرم را مشاهده می‌کنند و از طریق این سامانه آن را گزارش می‌دهند.
اطلاعات ارائه‌شده از سوی دیده‌بانان، به دستگاه‌های ذی‌ربط ارجاع داده می‌شود تا اقدامات پیشگیرانه صورت گیرد، این سازوکار، نوعی مردم‌سپاری در امر پیشگیری از جرم است و به تحقق سیاست‌های کلی قوه قضاییه در کاهش ورودی پرونده‌ها کمک می‌کند و از منظر جرم‌شناسی، سجام نمونه‌ای از پیشگیری وضعی و اجتماعی است که بر شناسایی زودهنگام تهدید‌ها و دخالت سریع دستگاه‌ها تأکید دارد.
ب) سامانه سجا
سجا (سامانه جامع ارزشیابی کارکنان اداری قوه قضاییه) در حوزه نظارت درون‌سازمانی فعالیت دارد، این سامانه به ارزیابی عملکرد کارکنان اداری قوه قضاییه در سه محور نظارت سازمانی، مدیریتی و مردمی می‌پردازد.
هدف اصلی سجا، ارتقای سلامت اداری، شناسایی تخلفات، پیشگیری از فساد و بهبود کیفیت عملکرد کارکنان است، به‌این‌ترتیب، قوه قضاییه با بهره‌گیری از فناوری دیجیتال، یک نظام جامع ارزشیابی و پاسخگویی ایجاد کرده است که به تقویت اعتماد عمومی و کاهش نارضایتی‌ها منجر می‌شود.
سامانه سنام، مدیریت مترجمان رسمی و اسناد بین‌المللی
چهارمین سامانه مهم قوه قضاییه، سنام است که به مترجمان رسمی و خدمات ترجمه اسناد مربوط می‌شود، با توجه به اهمیت روزافزون اسناد بین‌المللی و معاملات فرامرزی، نظارت بر دفاتر ترجمه رسمی ضرورتی انکارناپذیر است.
سنام با هدف نظارت هوشمند بر دفاتر ترجمه و جلوگیری از جعل اسناد یا سوءاستفاده مالی طراحی شده است، این سامانه قابلیت‌های متعددی دارد از جمله ۱- احراز اصالت اسناد پیش از ترجمه ۲- جلوگیری از ترجمه اسناد جعلی یا غیرمعتبر ۳- مقابله با جعل مهر دفاتر ترجمه ۴- اتصال برخط با وزارت امور خارجه ۵- شفافیت مالی دفاتر ترجمه از منظر مالیات و عوارض ۶- کنترل تعرفه‌های قانونی و مبالغ دریافتی.
از منظر حقوقی، سنام به تحقق اصل اعتبار اسناد رسمی کمک می‌کند و امنیت حقوقی مبادلات بین‌المللی را افزایش می‌دهد، همچنین این سامانه، کارایی دفاتر ترجمه را بهبود بخشیده و اعتماد عمومی به صحت ترجمه‌ها را تقویت می‌نماید.
سامانه‌های الکترونیک قوه قضاییه، مجموعه‌ای متنوع و مکمل هستند که هر یک بخشی از نیاز‌های نظام عدالت را پاسخ می‌دهند ثنا شفافیت در ابلاغ، ساما مقابله با فساد کارچاق‌کن‌ها، سما و سجاد رصد پرونده‌های اقتصادی، سجام جلب مشارکت مردمی، سجا نظارت اداری و سنام مدیریت مترجمان رسمی را بر عهده دارند.
در مجموع، این سامانه‌ها را می‌توان ستون‌های عدالت هوشمند در ایران دانست، هرچند اجرای کامل و بدون نقص آنها نیازمند بهبود زیرساخت‌های فنی، آموزش عمومی، حمایت قانونی و نظارت مستمر است، اما بدون تردید نقش مهمی در افزایش کارآمدی و اعتماد عمومی به دستگاه قضایی ایفا می‌کنند.
