نگاهی به صنعت فضایی هندوستان/ هند چگونه به یک قدرت فضایی تبدیل شد؟
به گزارش خبرنگار دانش و فناوری گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو، در سپیده‌دم عصر فضا، زمانی که تنها دو ابرقدرت یعنی ایالات متحده و اتحاد جماهیر شوروی بر این عرصه حکمرانی می‌کردند، کشوری تازه استقلال‌یافته با مشکلات اقتصادی فراوان، رویایی بزرگ در سر می‌پروراند. این کشور، هندوستان بود که به رهبری دانشمندانی آینده‌نگر همچون ویکرام سارابهای، بنیان‌گذار برنامه فضایی هند، قدم در راهی گذاشت که امروز آن را به یکی از بازیگران اصلی و قدرت‌های نوظهور فضایی جهان تبدیل کرده است.
سفری که با پرتاب یک راکت کوچک از یک کلیسای متروکه در سال ۱۹۶۳ آغاز شد، در سال ۲۰۲۳ با فرود تاریخی و موفقیت‌آمیز فضاپیمای چاندرایان-۳ بر قطب جنوب ماه به اوج خود رسید.
دستاوردی که هیچ کشوری پیش از هند به آن نائل نشده بود.در ادامه، سیر تحول شگفت‌انگیز برنامه فضایی هند را از ابتدا تاکنون، با نگاهی فنی و تحلیلی بررسی می‌کنیم تا به این پرسش پاسخ دهیم: هند چگونه به یک قدرت فضایی تبدیل شد؟
بخش اول، سنگ بنای یک جاه‌طلبی ملی (دهه‌های ۱۹۶۰ تا ۱۹۸۰)
چشم‌انداز سارابهای، فضا در خدمت توسعه
برخلاف رقابت فضایی جنگ سرد که عمدتاً انگیزه‌های نظامی و حیثیتی داشت، برنامه فضایی هند با فلسفه‌ای کاملاً متفاوت پایه‌گذاری شد. ویکرام سارابهای معتقد بود که هند نباید در رقابت برای فرستادن انسان به ماه با کشورهای ثروتمند رقابت کند، بلکه باید از فناوری فضایی به عنوان ابزاری برای حل مشکلات زمینی مردمش بهره گیرد.
ارتباطات، پیش‌بینی وضع هوا، مدیریت منابع طبیعی و آموزش از راه دور، اهداف اولیه‌ای بودند که سازمان تحقیقات فضایی هند (ISRO)، تأسیس شده در سال ۱۹۶۹، برای خود تعریف کرد. این رویکرد عمل‌گرایانه و کاربردمحور، سنگ بنای موفقیت‌های آینده هند شد.
اولین گام‌ها و تلاش برای استقلال
اولین ماهواره هند با نام "آریاباتا" در سال ۱۹۷۵ با کمک اتحاد جماهیر شوروی به فضا پرتاب شد. این همکاری اگرچه یک گام مهم بود، اما وابستگی فناورانه به دیگران را نیز آشکار ساخت. از این رو، تمرکز اصلی ISRO بر توسعه پرتابگرهای بومی قرار گرفت.
پس از چندین تلاش، سرانجام در سال ۱۹۸۰، هند موفق شد با پرتابگر بومی خود (SLV-3)، ماهواره "روهینی" را در مدار زمین قرار دهد. این موفقیت، هند را به عضویت باشگاه انحصاری کشورهایی درآورد که توانایی پرتاب مستقل ماهواره را داشتند و نقطه عطفی در تاریخ فضایی این کشور بود.
این دستاورد، اعتماد به نفس ملی را افزایش داد و راه را برای توسعه نسل‌های بعدی پرتابگرها هموار کرد.
بخش دوم، توسعه فناوری‌های کلیدی و ورود به بازار جهانی (دهه‌های ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۰)
اسب بارکش فضایی هند، ظهور PSLV
دهه ۱۹۹۰ شاهد ظهور یکی از مهم‌ترین دستاوردهای فنی هند بود: پرتابگر ماهواره‌ای قطبی (PSLV). این موشک چهار مرحله‌ای با قابلیت اطمینان بسیار بالا، به سرعت به "اسب بارکش" ISRO تبدیل شد. PSLV نه تنها ماهواره‌های هندی را با موفقیت به مدار می‌فرستاد، بلکه به دلیل هزینه پرتاب پایین، نظر مشتریان بین‌المللی را نیز به خود جلب کرد. از نظر فنی، PSLV با استفاده هوشمندانه از موتورهای سوخت جامد و مایع در مراحل مختلف، تعادل بی‌نظیری میان هزینه و کارایی ایجاد کرد. این پرتابگر، هند را به یک بازیگر جدی در بازار تجاری پرتاب‌های فضایی تبدیل کرد و منبع درآمد ارزی قابل توجهی برای برنامه فضایی این کشور فراهم آورد.
پرتابگر سنگین‌وزن GSLV و چالش موتورهای کرایوژنیک
برای پرتاب ماهواره‌های سنگین‌تر به مدارهای زمین‌آهنگ (Geostationary)، هند نیاز به یک پرتابگر قدرتمندتر داشت. توسعه پرتابگر ماهواره‌ای زمین‌آهنگ (GSLV) با چالش فنی بزرگی همراه بود: دستیابی به فناوری موتورهای کرایوژنیک. این موتورها که از هیدروژن و اکسیژن مایع در دماهای بسیار پایین به عنوان سوخت استفاده می‌کنند، رانش بسیار بالایی تولید کرده و برای مأموریت‌های سنگین ضروری هستند. پس از سال‌ها تحقیق و توسعه و پشت سر گذاشتن موانع فنی، هند سرانجام موفق به ساخت موتورهای کرایوژنیک بومی شد.
این موفقیت، استقلال کامل هند در پرتاب هر نوع ماهواره‌ای را تضمین کرد و راه را برای مأموریت‌های بلندپروازانه بین‌سیاره‌ای گشود.
بخش سوم، مأموریت‌های تاریخ‌ساز و تثبیت جایگاه جهانی (دهه ۲۰۱۰ تاکنون)
در سال ۲۰۱۳، هند با پرتاب مأموریت مدارگرد مریخ (Mangalyaan)، جهان را شگفت‌زده کرد. این مأموریت نه تنها در اولین تلاش خود با موفقیت به مدار مریخ رسید (کاری که بسیاری از قدرت‌های فضایی در اولین تلاش خود ناکام مانده بودند)، بلکه با هزینه‌ای حدود ۷۴ میلیون دلار انجام شد که کسری از بودجه مأموریت‌های مشابه ناسا و حتی کمتر از بودجه ساخت فیلم هالیوودی جاذبه ( Gravity 2013) بود.
این دستاورد، مفهوم "مهندسی صرفه‌جویانه" را در صنعت فضایی جهان مطرح کرد و نشان داد که هند می‌تواند با نوآوری و مدیریت بهینه، پروژه‌های فضایی پیچیده را با هزینه‌هایی باورنکردنی به سرانجام برساند. مانگالیان، هند را به اولین کشور آسیایی تبدیل کرد که به سیاره سرخ دست یافته است.
چاندرایان، از کشف آب تا فتح قطب جنوب ماه
برنامه اکتشافی ماه هند با نام "چاندرایان" (به معنی "وسیله نقلیه ماه")، اوج توانایی‌های علمی و فنی این کشور را به نمایش گذاشته است. چاندرایان-۱ در سال ۲۰۰۸، با ابزارهای علمی خود که یکی از آن‌ها متعلق به ناسا بود، به کشف قطعی مولکول‌های آب در سطح ماه کمک کرد. اما نقطه اوج این برنامه، مأموریت چاندرایان-۳ در سال ۲۰۲۳ بود. پس از شکست مأموریت چاندرایان-۲ در مرحله فرود، دانشمندان هندی با تحلیل دقیق داده‌ها، ضعف‌ها را برطرف کرده و با ارتقای سیستم‌ها، یک فرود نرم و بی‌نقص را در منطقه قطب جنوب ماه، که سرشار از یخ‌آب است، به اجرا گذاشتند.
این موفقیت تاریخی، هند را به چهارمین کشوری که بر ماه فرود آمده و اولین کشوری که به قطب جنوب آن دست یافته است، تبدیل کرد.
رکوردشکنی و آینده روشن
در سال ۲۰۱۷، ISRO با پرتاب ۱۰۴ ماهواره با یک موشک PSLV، رکورد جهانی را شکست و قابلیت‌های خود در پرتاب‌های انبوه را به رخ کشید. اکنون هند با برنامه‌هایی جاه‌طلبانه‌تر مانند مأموریت سرنشین‌دار گاگانیان (Gaganyaan) برای فرستادن فضانوردان هندی به فضا، ساخت ایستگاه فضایی مستقل تا سال ۲۰۳۵ و فرستادن انسان به ماه تا سال ۲۰۴۰، آینده‌ای درخشان را برای خود ترسیم کرده است.
تحلیل عوامل موفقیت، راز پیشرفت فضایی هند
موفقیت هند در عرصه فضا، حاصل ترکیبی هوشمندانه از چندین عامل کلیدی است:
1. رهبری و چشم‌انداز بلندمدت: از همان ابتدا، برنامه فضایی هند دارای یک چشم‌انداز روشن و رهبرانی متعهد بود که بر استقلال و کاربردی‌سازی فناوری فضایی تأکید داشتند.
2. مهندسی صرفه‌جویانه (Frugal Engineering): توانایی در بهینه‌سازی طراحی‌ها، استفاده حداکثری از منابع داخلی و مدیریت هوشمندانه پروژه‌ها، به ISRO اجازه داده است تا با بودجه‌های محدود، به دستاوردهای بزرگ دست یابد.
3. تمرکز بر خودکفایی: پافشاری بر توسعه فناوری‌های بومی، به ویژه در زمینه پرتابگرها، هند را از وابستگی به دیگران بی‌نیاز کرده و به آن استقلال استراتژیک بخشیده است.
4. سرمایه‌گذاری مستمر دولتی: دولت‌های مختلف هند، فارغ از گرایش‌های سیاسی، همواره از برنامه فضایی به عنوان یک اولویت ملی حمایت کرده‌اند.
5. همکاری‌های هوشمندانه بین‌المللی: هند در عین تلاش برای خودکفایی، از همکاری با آژانس‌های فضایی دیگر برای تبادل دانش و حمل ابزارهای علمی بر روی فضاپیماهای خود بهره برده است.
داستان تبدیل شدن هند به یک قدرت فضایی، روایتی از عزم ملی، نوآوری، پشتکار و مدیریت هوشمندانه است. این کشور ثابت کرده است که برای دستیابی به بزرگترین افتخارات در عرصه فضا، لزوماً نیازی به بودجه‌های نجومی نیست. هند با نگاهی به زمین و چشم‌اندازی به آسمان، نه تنها جایگاه خود را در میان نخبگان فضایی جهان تثبیت کرده، بلکه به الگویی الهام‌بخش برای سایر کشورهای در حال توسعه تبدیل شده است که آرزوی رسیدن به ستاره‌ها را در سر دارند.
