آیا ژنتیک در ابتلا به اعتیاد نقش دارد؟ / وقتی شناخت ژنتیکی می‌تواند در پیشگیری اعتیاد اثرگذار باشد

به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری دانشجو، فاطمه پارسایی، اعتیاد یکی از چالش‌های بزرگ سلامت روان و اجتماعی در جوامع امروزی است. در حالی که عوامل محیطی، فرهنگی و روانی نقش مهمی در شکل‌گیری اعتیاد دارند، پژوهش‌های علمی نشان داده‌اند که ژنتیک نیز می‌تواند زمینه‌ساز ابتلا به این اختلال باشد. در واقع ژنتیک نقش مهمی در استعداد فرد برای ابتلا به اعتیاد دارد و این نقش در تعامل پیچیده با عوامل محیطی و روانی معنا پیدا می‌کند، اما شناخت این زمینه می‌تواند به پیشگیری، درمان و طراحی مداخلات مؤثرترکمک کند. همچنین آگاهی از ریسک‌های ژنتیکی و ایجاد محیط‌های حمایتی می‌تواند گامی مؤثر در کاهش شیوع اعتیاد در جامعه باشد.

ژنتیک و استعداد اعتیاد؛ زمینه‌ای پنهان، اما اثرگذار

برخی مطالعات انجام‌شده بر روی دوقلوها، خانواده‌ها و فرزندخوانده‌ها نشان داده‌اند که حدود ۵۰ درصد خطر ابتلا به اعتیاد مواد مخدر، الکل یا نیکوتین به آرایش ژنتیکی فرد بستگی دارد. برخی ژن‌ها که به عنوان «ژن‌های اعتیاد» شناخته می‌شوند، بر عملکرد مغز و مسیر‌های نورونی مرتبط با لذت و پاداش تأثیر می‌گذارند. این ژن‌ها می‌توانند حساسیت فرد به اثرات مواد را افزایش دهند یا باعث شوند که فرد سریع‌تر احساس لذت کند، که در نهایت احتمال وابستگی را بالا می‌برد.

از تعامل ژن و محیط تا نقش تفاوت‌های فردی

با وجود نقش قابل توجه ژنتیک، عوامل محیطی همچنان تعیین‌کننده هستند. محیط زندگی، تربیت خانوادگی، سطح استرس، دسترسی به مواد و فرهنگ اجتماعی می‌توانند ژن‌های زمینه‌ساز را فعال یا غیرفعال کنند. برای مثال، فردی با زمینه ژنتیکی بالا برای اعتیاد ممکن است در محیطی سالم و حمایت‌گر هرگز به سمت مصرف مواد نرود، در حالی که فردی با زمینه ژنتیکی پایین در محیطی پرتنش و آسیب‌زا ممکن است دچار اعتیاد شود.

حتی دوقلو‌های همسان که ژن‌های یکسان دارند، ممکن است مسیر‌های متفاوتی را طی کنند. این تفاوت‌ها ناشی از تجربیات محیطی، نوع تربیت، تعاملات اجتماعی و سایر عوامل اپی ژنتیکی است. بنابراین، ژنتیک به تنهایی نمی‌تواند سرنوشت فرد را تعیین کند، بلکه در تعامل با محیط معنا پیدا می‌کند.

پیشگیری از اعتیاد با شناخت ژنتیک

شناخت ژنتیکی به ما کمک می‌کند تا افراد در معرض خطر را زودتر شناسایی کرده و اقدامات پیشگیرانه انجام دهیم. درواقع با شناسایی افراد پرریسک یعنی افرادی که دارای سابقه خانوادگی اعتیاد هستند و والدین یا خواهر و برادر، سابقه اعتیاد داشته‌اند، احتمال دارد ژن‌هایی مرتبط به اعتیاد را به ارث برده‌باشند، با انجام تست‌های ژنتیکی می‌توان این ریسک را بهتر ارزیابی کرد.

همچنین تمرکز بر ارائه آموزش و مشاوره هدفمند به نوجوانان و جوانانی که زمینه ژنتیکی دارند، با آموزش‌هایی در حیطه افزایش توانایی تاب‌آوری در فشار روانی، مهارت نه گفتن و مدیریت احساسات و به طور کلی دریافت مشاوره‌های روان شناختی، می‌توان از رفتار‌های پرخطر در این افراد دوری کرد.

افزون برآن اصلاح سبک زندگی و ایجاد شبکه‌های حمایت روانی و عاطفی برای فرد و پرداختن به فعالیت‌های هنری، فرهنگی، اجتماعی و ورزشی نیز می‌تواند افراد را از بستری که احتمال روی آوردن به اعتیاد را افزایش دهد، دور نگه دارد.

شناختی که درمان بهتری را رقم می‌زند

درمان اعتیاد با در نظر گرفتن ژنتیک می‌تواند دقیق‌تر، سریع‌تر و با عوارض کمتری انجام شود. باتوجه به اینکه افراد مختلف به دارو‌های ترک اعیاد واکنش ۲‌های متفاوتی نشان می‌دهند، با درمان‌های شخصی سازی شده می‌توان تعیین کرد که کدام دارو برای فرد موثر است. مثلا برخی افراد به متادون بهتر پاسخ می‌دهند در حالی که برخی دیگر به بوپرنورفین بدنشان بهتر جواب می‌دهد.

افزون برآن وقتی دارویی که با ژنتیک فرد سازگارتر است مورد استفاده را بگیرد، با کاهش عوارض جانب دارو همراه هواهد بود که همین مسئله، به مراتب اثربخشی درمان را افزایش می‌دهد.

همپنین به منظور پیش بینی احتمال بازگشت و شناخت ژن‌هایی که با تمایل شدید به مصرف دوباره مواد مرتبط هستند، می‌توان برنامه‌های مراقبتی دقیق تری را طراحی کرد.