بتن به‌جای سیمان؛ راهکار فراموش‌شده توسعه پایدار در صنعت ساخت‌وساز ایران
خبرگزاری دانشجو - 1404-07-19 17:13:14
ایران یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان سیمان در منطقه است؛ ماده‌ای که بیش از یک قرن در قلب صنعت ساخت‌وساز کشور حضور داشته، اما در سال‌های اخیر از جنبه اقتصادی و زیست‌محیطی زیر ذره‌بین کارشناسان قرار گرفته است. تولید سالانه میلیون‌ها تُن سیمان، در نگاه اول نشانه‌ای از توان صنعتی کشور به نظر می‌رسد، اما واقعیت آن است که این صنعت در عین سودآوری ظاهری، بار سنگینی بر دوش محیط زیست و منابع انرژی کشور می‌گذارد.
به گفته متخصصان، تولید هر یک تُن سیمان، چیزی حدود یک تُن گاز دی‌اکسیدکربن وارد جو می‌کند و بیش از ۱۲۶ لیتر سوخت فسیلی به مصرف می‌رسد؛ ارقامی که در مقیاس تولید ملی، به میلیارد‌ها لیتر سوخت و میلیون‌ها تُن آلاینده تبدیل می‌شوند. در حالی که جهان به سمت کاهش انتشار کربن و جایگزینی مصالح پایدار پیش می‌رود، ایران همچنان درگیر تولید انبوه سیمان و حتی صادرات آن است؛ صادراتی که از دید برخی کارشناسان، بیشتر نوعی خام‌فروشی انرژی و آلودگی محسوب می‌شود تا یک فعالیت اقتصادی سودآور.
در همین راستا، علی اصغر کیهانی کارآفرین نمونه صنعت بتن، بنیان گذارکارخانجات ایران فریمکو؛ پارس لانه و اسکلت بتنی ایران و موسس دانشگاه علمی کاربردی ایران فریمکو و رئیس کمیته تخصصی توسعه کسب و کار کمیسیون ملی یونسکو –ایران، رییس بنیاد حامیان دانشکده حکمرانی (تهران)، دبیر کل گروه فرهیختگان بین المللی کسب و کار ایرانیان، رئیس هیئت مدیره پایانه‌های استان البرز و مشاور اسبق موسسه استاندارد در گفت‌و‌گو با خبرنگار دانش و فناوری خبرگزای دانشجو بر لزوم بازنگری جدی در سیاست‌های صنعتی کشور تأکید می‌کند؛ از نگاه او، راه‌حل نه در افزایش صادرات سیمان، بلکه در گسترش مصرف بتن در داخل کشور و توسعه فناوری‌های نوین ساخت‌وساز نهفته است.
آلودگی پنهان در پسِ خاکستری سیمان
کیهانی در توضیح ابعاد زیست‌محیطی ماجرا می‌گوید:
«بار‌ها درباره این موضوع صحبت شده و مستندات آن موجود است که تولید هر یک تُن سیمان، باعث ورود حدود یک تُن گاز کربنیک به محیط زیست و مصرف ۱۲۶ لیتر سوخت فسیلی می‌شود؛ بنابراین هیچ دلیلی ندارد که این حجم از سیمان صادر شود، زیرا هم برای محیط زیست مضر است و هم ارزش واقعی آن با قیمت فعلی مطابقت ندارد.»
این سخنان در واقع بازتاب دغدغه‌ای جهانی است. صنعت سیمان پس از صنعت انرژی، دومین منبع بزرگ انتشار دی‌اکسیدکربن در دنیاست. بر اساس داده‌های بین‌المللی، تولید سیمان به‌تنهایی حدود ۸ درصد از کل انتشار جهانی CO₂ را تشکیل می‌دهد. با توجه به جایگاه ایران در میان تولیدکنندگان بزرگ سیمان، می‌توان گفت که کشور ما سهم قابل‌توجهی در این آلودگی دارد؛ اما متأسفانه تاکنون، سیاست‌گذاری مشخصی برای کاهش اثرات زیست‌محیطی این صنعت تدوین نشده است.
کیهانی با اشاره به این نکته می‌افزاید:
وقتی هر تُن سیمان با چنین هزینه زیست‌محیطی و مصرف انرژی همراه است، صادرات آن به قیمت‌های فعلی نه‌تنها سودآور نیست، بلکه به معنای از دست دادن منابع ملی است. ما در واقع انرژی و هوای پاک خود را صادر می‌کنیم!
از دید او، تمرکز بیش از حد بر صادرات، سبب شده ظرفیت عظیم داخلی در استفاده از بتن در پروژه‌های عمرانی و زیرساختی مغفول بماند.
بتن، جایگزین فراموش‌شده آسفالت
کیهانی راه‌حل اصلی را در جایگزینی بتن به‌جای آسفالت در پروژه‌های عمرانی کشور می‌داند. او می‌گوید:
«به‌جای صادرات، باید از سیمان تولیدی در داخل استفاده کنیم. یکی از بهترین حوزه‌ها، استفاده از بتن در زیرساخت‌های جاده‌ای است. بتن مقاومت بالاتری دارد، ماندگاری‌اش بیشتر است و در بسیاری از کشور‌های دنیا جایگزین آسفالت شده است. ما بار‌ها این موضوع را مطرح کرده‌ایم، اما به‌دلیل منافع مالی و نگاه صرفاً اقتصادی برخی افراد، اجرای آن جدی گرفته نمی‌شود.»
تحقیقات جهانی نشان می‌دهد که عمر مفید جاده‌های بتنی دو تا سه برابر جاده‌های آسفالتی است و در درازمدت، هزینه نگهداری آنها بسیار کمتر می‌شود. افزون بر آن، بتن در برابر تغییرات دمایی شدید، سایش، و فشار ترافیکی بالا مقاومت بیشتری دارد. در شرایطی که ایران سالانه میلیارد‌ها تومان برای مرمت جاده‌ها هزینه می‌کند، استفاده از بتن می‌تواند هم از نظر اقتصادی و هم زیست‌محیطی سودمند باشد.
اما چرا این جایگزینی در ایران اتفاق نمی‌افتد؟
به باور کیهانی، پاسخ در ساختار اقتصادی صنعت نهفته است:
«در حال حاضر، منافع برخی بخش‌ها در تداوم مصرف آسفالت است. از طرف دیگر، اجرای پروژه‌های بتنی نیاز به برنامه‌ریزی و فناوری دارد، در حالی که آسفالت‌ریزی سریع‌تر و آسان‌تر است. با این حال، اگر دولت به این موضوع نگاه بلندمدت داشته باشد، می‌تواند با حمایت از پیمانکاران بتنی، تحول بزرگی در زیرساخت کشور ایجاد کند.»
از خام‌فروشی تا دانش‌فروشی
موضوع دیگر در گفت‌وگوی ما با این فعال صنعت، نقش دانشگاه‌ها در ارتقای فناوری بتن است. کیهانی می‌گوید:
«در گذشته، قبل از انقلاب، کارخانه‌های بتن کمتر دارای استاندارد بودند؛ اما امروز تقریباً همه کارخانه‌ها برای فعالیت باید دارای گواهی استاندارد باشند و بدون آن اجازه تولید ندارند. نقش دانشگاه‌ها در این پیشرفت بسیار مؤثر بوده است. سه دوره متوالی دانشجویان ایرانی، از جمله دانشجویان کارخانه ما، موفق شدند در آمریکا رتبه اول را در زمینه فناوری بتن کسب کنند. این خود گواهی بر رشد علمی کشور در این صنعت است.
این سخنان نشان می‌دهد که برخلاف تصور عمومی، ایران در حوزه دانش فنی بتن نه‌تنها از کشور‌های پیشرفته عقب نیست، بلکه در برخی زمینه‌ها نیز حرف برای گفتن دارد. دانشگاه‌هایی، چون علم و صنعت ایران، صنعتی شریف و امیرکبیر از نخستین مراکزی بوده‌اند که به شکل رسمی وارد حوزه فناوری بتن شده‌اند و اکنون فارغ‌التحصیلان آنها در شرکت‌های تولیدی و پروژه‌های بزرگ عمرانی فعالیت دارند.
کیهانی در ادامه می‌افزاید:
«دانشگاه علم و صنعت از نخستین دانشگاه‌هایی بود که در زمینه فناوری بتن مجوز فعالیت گرفت و امروز استادان و دانشجویان آن به‌طور مستقیم در صنعت مشغول به کار هستند. این ارتباط میان دانشگاه و صنعت باعث شده آموزش‌ها هم علمی و هم عملی باشد و فارغ‌التحصیلان بتوانند بلافاصله وارد بازار کار شوند.»
این مدل همکاری می‌تواند الگویی برای سایر بخش‌های صنعتی نیز باشد. در واقع، همگرایی دانشگاه و صنعت، حلقه مفقوده‌ای است که می‌تواند مسیر تبدیل ایده به محصول را هموار کند.
بتن‌های نوین؛ آینده‌ای کم‌کربن برای ساخت‌وساز
با رشد فناوری‌های نوین، بتن نیز از شکل سنتی خود فراتر رفته و وارد مرحله‌ای تازه از توسعه شده است. بتن‌های خودترمیم‌شونده، بتن‌های سبک با الیاف نانویی، و بتن‌های مقاوم در برابر زلزله از جمله دستاورد‌های جدید این صنعت هستند.
کیهانی در این‌باره توضیح می‌دهد:
«امروز ما شاهد پیشرفت‌های چشمگیری در ساخت سوله‌های پیشرفته بتنی هستیم. این سوله‌ها هزینه ساخت کمتری نسبت به سوله‌های آهنی دارند، دچار زنگ‌زدگی و خوردگی نمی‌شوند و از نظر دوام و استحکام بسیار بهتر هستند. تجربه نشان داده که سرمایه‌گذاری در این بخش هم از نظر اقتصادی به‌صرفه است و هم از نظر زیست‌محیطی به نفع کشور خواهد بود.
سوله‌های بتنی جدید با بهره‌گیری از فناوری قالب‌بندی هوشمند و مواد افزودنی خاص، می‌توانند در زمان کوتاه‌تری ساخته شوند و عمر مفید بسیار بالاتری نسبت به سازه‌های فلزی داشته باشند. از طرفی، حذف فرآیند‌های پرکربن ذوب و تولید فولاد در ساخت آنها، به کاهش چشمگیر انتشار گاز‌های گلخانه‌ای کمک می‌کند.
از نگاه کارشناسان، ترکیب این فناوری‌ها با سیاست‌های پایدار در صنعت ساختمان، می‌تواند به کاهش وابستگی کشور به واردات فولاد، کاهش مصرف انرژی و افزایش عمر مفید زیرساخت‌ها منجر شود.
فرصت‌های از‌دست‌رفته و مسیر پیش‌رو
تحلیل داده‌های اقتصادی نشان می‌دهد که قیمت جهانی سیمان در مقایسه با انرژی مصرفی برای تولید آن، بسیار پایین است. این به آن معناست که صادرات سیمان خام، سود چندانی برای کشور ندارد و در عمل، انرژی یارانه‌ای ایران را به بهای اندک به خارج منتقل می‌کند.
کیهانی در این‌باره می‌گوید:
اگر ما همین حجم از سیمان را به جای صادرات، در پروژه‌های داخلی مصرف کنیم، هم اشتغال ایجاد می‌شود، هم از واردات قیر برای آسفالت‌سازی بی‌نیاز می‌شویم، هم از آلودگی هوا کاسته خواهد شد. این یک معادله ساده است که متأسفانه هنوز در سیاست‌گذاری‌های کلان جدی گرفته نشده است.
کارشناسان بر این باورند که توسعه صنعت بتن می‌تواند یکی از محور‌های اصلی تحقق سیاست‌های اقتصاد مقاومتی باشد. در این مسیر، دولت می‌تواند با ابزار‌هایی مانند مشوق‌های مالیاتی، تسهیلات بانکی و الزام پروژه‌های عمرانی به استفاده از مصالح کم‌کربن، تحول واقعی در این بخش ایجاد کند.
آنچه از سخنان علی‌اصغر کیهانی برمی‌آید، دعوتی است برای تغییر پارادایم در صنعت ساخت‌وساز کشور. او و بسیاری از متخصصان این حوزه معتقدند که ایران باید از صادرات خام سیمان فاصله بگیرد و به سمت توسعه فناوری‌های نوین بتن و استفاده گسترده از آن در داخل حرکت کند. این تغییر نه‌تنها باعث کاهش انتشار آلاینده‌ها می‌شود، بلکه موجب اشتغال‌زایی، افزایش عمر زیرساخت‌ها و صرفه‌جویی در منابع ملی خواهد شد.
در شرایطی که جهان با بحران تغییرات اقلیمی دست‌وپنجه نرم می‌کند، اتخاذ رویکرد‌های هوشمند در صنایع پرمصرفی، چون سیمان و فولاد می‌تواند چهره توسعه را دگرگون کند. بتن سبز، بتن بازیافتی و سازه‌های نوین بتنی، آینده‌ای را نوید می‌دهند که در آن صنعت ساخت‌وساز به‌جای تهدید برای محیط زیست، به ابزاری برای حفظ آن تبدیل می‌شود.
شاید زمان آن رسیده است که سیاست‌گذاران صنعتی کشور، همان‌گونه که کیهانی می‌گوید، نگاه خود را از خام‌فروشی خاکستری سیمان به نوآوری روشن بتن تغییر دهند؛ تغییری که می‌تواند سنگ‌بنای توسعه پایدار ایران در دهه پیش‌رو باشد.
