علمی که زندگی را نجات می‌دهد: وقتی پژوهش، بالینی می‌شود

به گزارش خبرنگار دانش و فناوری خبرگزاری دانشجو، شرکت فناور مسیج آنالیز ژن (برند متاژن)، در کمتر از دو سال از تأسیس خود، توانسته است جایگاه ویژه‌ای در ارائه خدمات آزمایشگاهی پیشرفته در ایران پیدا کند. این شرکت با تمرکز بر تشخیص بیماری‌ها، آنالیز فلزات سنگین، متابولومیکس و ژنومیکس، مسیر نوینی در تلفیق پژوهش دانشگاهی و کاربرد بالینی ایجاد کرده است. متاژن به‌عنوان آزمایشگاه منتخب وزارت بهداشت و همکار سازمان پزشکی قانونی، نمونه‌های بیولوژیک را با استفاده از تجهیزات پیشرفته ICP و کروماتوگرافی تحلیل می‌کند و خدمات خود را در صنعت داروسازی و دامپزشکی نیز توسعه داده است.

 

با این پیشینه علمی، علی محبی، که سال‌ها در حوزه جنین‌شناسی و ناهنجاری‌های متابولیک فعالیت داشته، متاژن پروژه‌های پیشرفته‌ای را در زمینه تشخیص زودهنگام بیماری‌ها و غربالگری جنین آغاز کرده است. این پروژه‌ها، با استفاده از متابولومیکس و تحلیل‌های مولکولی، امکان شناسایی بیماری‌ها و ناهنجاری‌ها را در مراحل بسیار اولیه فراهم می‌کند و می‌تواند هم به کاهش بار مالی و روانی بیماران کمک کند و هم مسیر درمان هدفمند و پزشکی شخص‌محور را تسهیل نماید.

 

شرکت مسیج آنالیز ژن با نام تجاری متاژن در خردادماه ۱۴۰۳ تأسیس شد و به‌عنوان یک شرکت فناور در مرکز رشد فناوری سلامت پژوهشگاه غدد پژوهشگاه قدرت فعالیت خود را آغاز کرد. مأموریت اصلی این مجموعه، ارائه‌ی خدمات آزمایشگاهی فوق‌تخصصی در چندین حوزه کلیدی علوم زیستی و سلامت است؛ از تشخیص بیماری‌ها گرفته تا تحلیل‌های متابولیکی و ژنتیکی در سطح مولکولی.

 

پیشگام در آنالیز فلزات سنگین و همکاری با نهاد‌های ملی

 

یکی از نخستین دستاورد‌های متاژن، کسب مجوز وزارت بهداشت به‌عنوان آزمایشگاه منتخب در حوزه آنالیز فلزات سنگین در نمونه‌های بیولوژیک بود؛ موفقیتی که این شرکت را به جمع معدود آزمایشگاه‌های مرجع کشور در این زمینه وارد کرد.

 

متاژن همچنین به‌عنوان آزمایشگاه همکار سازمان پزشکی قانونی شناخته می‌شود و نمونه‌های دریافتی از مراکز مختلف پزشکی قانونی کشور برای تحلیل تخصصی به این مجموعه ارسال می‌گردد. این همکاری‌ها عمدتاً در حوزه آنالیز فلزات سنگین با استفاده از تجهیزات پیشرفته ICP و ICP-Mass انجام می‌شود.

 

محبی در توضیح یکی از مهم‌ترین مأموریت‌های اخیر شرکت می‌گوید:

«در جریان مسمومیت گسترده بیماران دیالیزی که ناشی از آلودگی محلول دیالیز به فلز آلومینیوم بود، شرکت ما به‌عنوان یکی از آزمایشگاه‌های منتخب وزارت بهداشت موفق شد منشأ آلودگی را شناسایی کند و از ادامه آسیب به بیماران جلوگیری شود. این اتفاق نشان داد که وجود مراکز تخصصی مانند متاژن تا چه اندازه برای ایمنی سلامت عمومی حیاتی است.

 

ورود به عرصه متابولومیکس؛ از تشخیص بیماری تا پزشکی شخص‌محور

 

یکی از حوزه‌های نوآورانه‌ای که متاژن در آن گام گذاشته، متابولومیکس (Metabolomics) است؛ شاخه‌ای نوین از زیست‌شناسی سامانه‌ای که به مطالعه متابولیت‌ها برای درک عمیق‌تر از بیماری‌ها می‌پردازد.

 

محبی با اشاره به اهمیت این حوزه می‌گوید:

«پیشرفت‌های اخیر در زیست‌فناوری نشان داده است که مطالعه متابولیت‌ها می‌تواند انقلابی در تشخیص زودرس بیماری‌ها ایجاد کند. برای مثال، پروژه‌های جهانی در حال حاضر از متابولومیکس برای شناسایی زودهنگام سرطان‌ها استفاده می‌کنند، و شرکت ما نیز هم‌زمان با این جریان علمی جهانی، مطالعات خود را در این زمینه آغاز کرده است.»

 

وی اضافه می‌کند که شعار متاژن برگرفته از مسیر تحقیقاتی شرکت است:

«از متابولومیکس تا ژنومیکس؛ تحولی نوین در تشخیص، درمان هدفمند و پزشکی شخص‌محور».

 

بر همین اساس، شرکت متاژن با استفاده از تجهیزات های‌تک که پیش‌تر صرفاً در صنایع داروسازی به کار گرفته می‌شدند، توانسته است آنها را وارد حوزه بالینی کند تا امکان تحلیل دقیق‌تر نمونه‌های انسانی و حیوانی فراهم شود.

 

همکاری گسترده با صنعت، دامپزشکی و شرکت‌های دارویی

 

علاوه بر حوزه سلامت انسانی، متاژن به‌عنوان آزمایشگاه همکار سازمان دامپزشکی کشور نیز فعالیت دارد و خدمات تخصصی خود را به شرکت‌های دارویی ارائه می‌دهد. بسیاری از دارو‌های تولید داخل که برای صادرات آماده می‌شوند، برای دریافت گواهی‌های کیفی بین‌المللی، نیازمند انجام آنالیز‌های دقیق در آزمایشگاه‌هایی با تجهیزات سطح بالا هستند؛ وظیفه‌ای که متاژن اکنون در سطح ملی عهده‌دار آن است.

 

در ادامه توسعه فعالیت‌ها، تیم مدیریتی متاژن شرکت دوم خود را با نام نانوکیمیا تحلیل (برند نانوکیت) راه‌اندازی کرده است. این شرکت که در پارک علم و فناوری دانشگاه تهران مستقر است، به‌صورت اختصاصی در زمینه تولید کیت‌های آزمایشگاهی فعالیت دارد. هدف نهایی این مجموعه، دستیابی به استاندارد‌های بین‌المللی تولید کیت و تجهیزات آزمایشگاهی و عرضه محصولات در بازار منطقه‌ای و جهانی است.

 

چشم‌انداز منطقه‌ای؛ آزمایشگاهی معتبر در خاورمیانه

 

محبی درباره چشم‌انداز شرکت می‌گوید:

«هدف ما تبدیل شدن به یکی از معتبرترین آزمایشگاه‌های تخصصی و های‌تک در منطقه است. مذاکرات اولیه برای همکاری با برخی از کشور‌های همسایه آغاز شده و نمونه‌هایی برای ارزیابی ارسال شده است. ما می‌خواهیم علاوه بر ارائه خدمات تشخیصی در داخل کشور، خدمات و محصولات خود را به کشور‌های منطقه نیز صادر کنیم.

 

تجربه علمی؛ از پژوهش دانشگاهی تا کارآفرینی فناورانه

 

محبی پیش از تأسیس متاژن، مدیر مرکز تحقیقات رشد و تکامل دانشگاه تهران بوده و دکترای جنین‌شناسی دارد. او سال‌ها در زمینه ناهنجاری‌های جنینی و بیماری‌های متابولیک فعالیت کرده و نخستین پنل غربالگری بیماری‌های متابولیک ارثی را در بیمارستان کودکان راه‌اندازی کرده است.

 

تجربه علمی وی در تشخیص زودهنگام بیماری‌های نادر، زمینه‌ساز ورود جدی‌اش به حوزه متابولومیکس شد.

 

او توضیح می‌دهد:

«در بسیاری از بیماری‌ها، به‌ویژه سرطان یا بیماری‌هایی مانند اندومتریوز، تاخیر در تشخیص باعث می‌شود که بیمار به مراحل غیرقابل درمان برسد. در حالی که با شناسایی بایومارکر‌های متابولیکی می‌توان غربالگری را در مراحل اولیه انجام داد و درمان مؤثرتری ارائه کرد.»

 

تمرکز بر سلامت زنان و پیشگیری از بیماری‌های پرهزینه

 

یکی از طرح‌های شاخص شرکت، پروژه شناسایی بایومارکر‌های بیماری اندومتریوز است؛ بیماری‌ای که دومین معضل سلامت زنان پس از دیابت شناخته می‌شود و یکی از دلایل اصلی ناباروری در زنان است.

 

محبی در این باره می‌گوید:

روش‌های فعلی تشخیص اندومتریوز بسیار تهاجمی است و نیاز به لاپاراسکوپی دارد. هدف ما این است که با روش‌های غیرتهاجمی مبتنی بر متابولومیکس، بتوانیم این بیماری را زودتر و دقیق‌تر شناسایی کنیم تا از سال‌ها درد، هزینه و ناباروری جلوگیری شود.

 

از پژوهش دانشگاهی تا خلق راهکار‌های نوین در تشخیص بیماری‌های متابولیک و ژنتیکی

 

او که نزدیک به ده سال در این حوزه فعالیت پژوهشی داشته، می‌گوید:

«پروژه‌ای که امروز در متاژن به مرحله اجرایی رسیده، درواقع از پایان‌نامه دکترای خودم آغاز شد. طی هفت تا هشت سال گذشته با بررسی بایومارکر‌هایی در بدن زنان توانستیم به روشی برسیم که بدون نیاز به روش‌های تهاجمی، با انجام یک تست آزمایشگاهی و با دقت بالای بیش از ۹۰ درصد احتمال ابتلا به بیماری اندومتریوز را پیش‌بینی کنیم. این روش نه‌تنها از درد و ریسک بیماران می‌کاهد، بلکه مسیر درمان را بسیار زودتر از روش‌های فعلی آغاز می‌کند.

 

محبی توضیح می‌دهد که به دلیل ماهیت تخصصی کار با تجهیزات کروماتوگرافی و تحلیل‌های مولکولی، نیاز به دانش عمیق‌تری در زمینه شیمی تحلیلی احساس می‌کرد:

وقتی وارد فاز تشخیصی و کار با دستگاه‌های کروماتوگرافی شدم، متوجه شدم که این حوزه هنوز در میان متخصصان علوم زیستی ما به‌خوبی شناخته نشده است. دستگاه‌هایی که در صنعت استفاده می‌شد، وارد حوزه زیست‌پزشکی نشده بودند. برای همین، تصمیم گرفتم دکترای دوم خود را در رشته شیمی تجزیه بگیرم تا بتوانم از ترکیب این دو تخصص – جنین‌شناسی و شیمی تحلیلی – مسیر‌های جدیدی در تشخیص مولکولی و متابولیکی باز کنم.

 

به گفته وی، این تصمیم موجب گشودن دریچه‌ای تازه در پژوهش‌های کشور شده است:

«از آن زمان تاکنون توانسته‌ایم در همکاری با دانشگاه تهران، طرح‌های تحقیقاتی متعددی را آغاز کنیم. اگرچه تاکنون از حمایت‌های معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری بهره‌مند نشده‌ایم، اما توانستیم چند طرح پژوهشی را با تکیه بر منابع داخلی و تیم علمی خود شروع کنیم که نتایج آنها بسیار امیدبخش است.

 

پروژه‌های پیشرفته در حوزه ناهنجاری‌های جنینی و غربالگری زودهنگام

 

یکی از حوزه‌هایی که اکنون شرکت متاژن بر آن تمرکز ویژه دارد، تشخیص زودهنگام ناهنجاری‌های جنینی با استفاده از تحلیل‌های متابولومیکی مایع آمنیوتیک است.

 

محبی می‌گوید:

«با توجه به تخصص اولیه‌ام در جنین‌شناسی و تجربه‌ای که از کار روی ناهنجاری‌های مادرزادی دارم، تصمیم گرفتیم وارد حوزه‌ای شویم که می‌تواند آینده سلامت نسل‌های بعد را تغییر دهد. در حال حاضر، بسیاری از ناهنجاری‌های جنینی تنها پس از ۲۰ هفته بارداری قابل تشخیص‌اند؛ زمانی که تصمیم‌گیری درمانی یا پیشگیرانه تقریباً غیرممکن است. ما در متاژن در حال توسعه روشی هستیم که بتواند در هفته‌های بسیار ابتدایی بارداری – حتی در حدود چهار هفتگی – ناهنجاری‌ها را با دقت بالا شناسایی کند.

 

وی اضافه می‌کند:

«اگر بتوانیم ناهنجاری را در این مرحله تشخیص دهیم، نه‌تنها می‌توان از بروز تولد نوزاد مبتلا جلوگیری کرد، بلکه از فشار روانی و مالی بر خانواده‌ها نیز کاسته می‌شود. جالب اینکه در مطالعات ما مشاهده شده است بیش از ۵۰ تا ۶۰ درصد از مادرانی که تجربه بارداری ناموفق یا جنین مبتلا داشته‌اند، در فاصله کمتر از یک سال دوباره باردار می‌شوند. اگر ابزار تشخیص زودرس در اختیارشان باشد، می‌توان با اطمینان و آرامش بیشتری این بارداری‌ها را مدیریت کرد.

 

پیوند علم پایه و بالین؛ از دانشگاه تا بالین بیماران

 

در راستای توسعه این رویکرد، متاژن مهرماه امسال (۱۴۰۴) نخستین همایش «سلولی ـ تکوینی در علوم پایه و بالینی» را برگزار می‌کند؛ رویدادی که به گفته دکتر محبی، با هدف ایجاد تعامل میان پژوهشگران علوم پایه و متخصصان بالینی طراحی شده است.

او توضیح می‌دهد:

سال‌هاست که میان پژوهش‌های علوم پایه و نیاز‌های بالینی فاصله وجود دارد. پژوهشگران پایه در دانشگاه‌ها کار‌های ارزشمندی انجام می‌دهند، اما بسیاری از آنان نمی‌دانند پزشکان و متخصصان بالینی دقیقاً به چه چیز‌هایی نیاز دارند. از سوی دیگر، متخصصان بالینی با مشکلات واقعی بیماران مواجه‌اند، اما به دلیل فاصله از حوزه پژوهش، ابزار علمی لازم را در اختیار ندارند. در این همایش می‌خواهیم این دو حوزه را در کنار هم بنشانیم تا نیاز و ظرفیت به زبان مشترک تبدیل شود.

 

در این چارچوب، متاژن علاوه بر ارائه یافته‌های خود در حوزه متابولومیکس، در تلاش است پروژه‌های مشترک میان پژوهشگران زیست‌شناسی، شیمی، ژنتیک و متخصصان بالینی را طراحی و هدایت کند. یکی از طرح‌های کلیدی، تشخیص پیش از تولد در خانواده‌های با ریسک بالا است؛ خانواده‌هایی که سابقه ابتلا به بیماری‌های متابولیک یا ناهنجاری‌های ژنتیکی در میان بستگان درجه یک دارند.

 

محبی درباره این طرح می‌گوید:

«در حال حاضر روش‌های لقاح مصنوعی (IVF) در جهان فقط برای درمان ناباروری استفاده نمی‌شود؛ بلکه یکی از کاربرد‌های مهم آن، پیشگیری از تولد نوزادان مبتلا به ناهنجاری‌های ژنتیکی است. ما با ترکیب تحلیل‌های ژنتیکی و متابولومیکی می‌توانیم پیش از انتقال جنین به رحم، سلامت آن را بسنجیم. این مزیت بزرگی است، چون گاهی نقص در ژن وجود ندارد، اما اختلال در مسیر‌های متابولیکی بروز می‌کند. با متابولومیکس می‌توان این ناهنجاری‌ها را هم شناسایی کرد و در نهایت جنین‌هایی را انتخاب کرد که از نظر ژنتیکی و متابولیکی سالم هستند. نتیجه این رویکرد، بارداری‌های ایمن‌تر و کاهش تولد نوزادان مبتلا خواهد بود.

 

ضرورت تغییر نگرش در تربیت پژوهشگر فناور

 

محبی که بیش از ۲۳ سال سابقه فعالیت دانشگاهی دارد، با نگاهی انتقادی، اما سازنده به وضعیت آموزش عالی کشور می‌گوید:

«یکی از معضلات اصلی ما در نظام علمی این است که دانشجویان تحصیلات تکمیلی را به‌گونه‌ای تربیت می‌کنیم که نهایت آرزویشان عضویت در هیئت علمی باشد، نه تبدیل‌شدن به فناور یا کارآفرین علمی. درحالی‌که در دنیا، دانشگاه‌ها دانشجویان را از همان ابتدا به سمت تأسیس شرکت، خلق محصول و ارائه خدمات فناورانه هدایت می‌کنند.

 

وی تأکید می‌کند که قوانین فعلی نیز مانع رشد این نگرش است:

«برای مثال، یک عضو هیئت علمی یا مدیر دانشگاهی قانوناً نمی‌تواند مدیرعامل شرکت فناور باشد. درنتیجه، بسیاری از محققان مجبورند صرفاً به‌عنوان سهامدار یا مسئول فنی فعالیت کنند. اگر این محدودیت‌ها اصلاح شود، قطعاً خروجی‌های پژوهشی دانشگاه‌ها به سمت تجاری‌سازی و رفع نیاز‌های واقعی جامعه خواهد رفت.»

 

از مقاله تا محصول؛ تغییر پارادایم پژوهش در دانشگاه‌ها

 

محبی باور دارد که پژوهش در ایران باید از تمرکز صرف بر چاپ مقاله، به سمت تولید محصول و خدمات حرکت کند:

«اگر هدف نهایی پژوهش، چاپ مقاله باشد، داده‌های ناقص را حذف می‌کنیم تا فقط یک مقاله خوب چاپ شود. اما اگر هدف تولید محصول باشد، همان داده‌ها تبدیل به تجربه و دانش فنی می‌شوند. در شرکت ما هر پژوهش از ابتدا با هدف تولید محصول تعریف می‌شود، و مقاله خروجی طبیعی آن است، نه هدف اصلی.

 

اوافزود:

«یکی از محصولات شرکت دوم ما، نانوکیمیا تحلیل (نانوکیت)، کیت آنالیز فلزات سنگین در ادرار است که اکنون به‌صورت گسترده در کشور استفاده می‌شود و پایش‌های وزارت بهداشت را پشتیبانی می‌کند. این محصول هم خروجی پژوهش است و هم راه‌حلی برای یک معضل سلامت عمومی.

 

نگاه فناورانه به آینده؛ از حمایت دانشگاه تا ارتقای سلامت جامعه

 

مدیرعامل متاژن معتقد است که اگر دانشگاه‌ها نگاه خود را به شرکت‌های مستقر در مراکز رشد تغییر دهند، می‌توانند از این ظرفیت عظیم برای ارتقای پژوهش و سلامت جامعه استفاده کنند:

«شرکت‌های فناور نباید در دانشگاه‌ها به چشم بخش خصوصی خارجی دیده شوند. ما بخشی از بدنه علمی دانشگاه تهران هستیم و با همان هدف ارتقای علم و خدمت به جامعه کار می‌کنیم. اگر دانشگاه‌ها بخواهند، می‌توانند حتی افیلییشن علمی مشترک میان شرکت‌های فناور و مراکز تحقیقاتی خود ایجاد کنند تا خروجی‌های علمی و فناورانه هر دو نهاد به رسمیت شناخته شود.

 

او تأکید می‌کند که حضور شرکت‌های فناور در محیط دانشگاه نه‌تنها تهدید نیست، بلکه انگیزه پژوهشگران را افزایش می‌دهد:

«وقتی من صرفاً به‌عنوان کارمند دانشگاه کار می‌کنم، ساعت کاری‌ام که تمام شود به خانه می‌روم. اما وقتی در دل دانشگاه شرکتی دارم که مستقیماً به پژوهش و تولید مرتبط است، تا نیمه‌شب کار می‌کنم. چون می‌دانم هر ساعت تلاش من، به خلق محصول و حل یک مسئله واقعی منجر می‌شود.

 

محبی در پایان می‌گوید:

اگر مدیران دانشگاهی و سیاست‌گذاران کشور حمایت مؤثری از پژوهش‌های فناورانه داشته باشند، ایران می‌تواند نه‌تنها از فرار مغزها، بلکه از فرار شرکت‌های دانش‌بنیان نیز جلوگیری کند. امروز کشور‌های منطقه شرکت‌ها را با تیم‌های کامل پژوهشی جذب می‌کنند. ما باید کاری کنیم که همین ظرفیت‌ها در داخل کشور رشد کنند و تبدیل به موتور محرک اقتصاد دانش‌بنیان شوند.

 

شرکت فناور مسیج آنالیز ژن (متاژن) نمونه‌ای موفق از تلفیق پژوهش دانشگاهی و کاربرد بالینی در ایران است. این مجموعه نشان داده است که با استفاده از فناوری‌های پیشرفته، متابولومیکس و ژنومیکس می‌توان نه تنها تشخیص بیماری‌ها و ناهنجاری‌های ژنتیکی و متابولیک را در مراحل اولیه امکان‌پذیر کرد، بلکه مسیر درمان هدفمند و پزشکی شخص‌محور را نیز تسهیل نمود. پروژه‌های این شرکت، از تشخیص زودهنگام بیماری اندومتریوز تا غربالگری پیشرفته جنین‌های با ریسک بالا، هم به کاهش بار روانی و مالی بیماران کمک می‌کند و هم نقش مهمی در ارتقای سلامت عمومی و پیشگیری از مشکلات ژنتیکی آینده دارد.

 

در کنار دستاورد‌های علمی، متاژن الگوی موفقی برای حرکت پژوهش‌های دانشگاهی به سمت تولید محصول و خدمات فناورانه ارائه کرده است. تجربه تیم علمی نشان می‌دهد که حمایت دانشگاه‌ها و سیاست‌گذاران از شرکت‌های فناور مستقر در محیط‌های تحقیقاتی، می‌تواند هم مانع فرار مغز‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان شود و هم موتور محرک اقتصاد دانش‌بنیان و ارتقای سطح سلامت جامعه گردد. به بیان دیگر، ترکیب دانش عمیق علمی، فناوری پیشرفته و نگرش محصول‌محور، مسیر آینده پژوهش و سلامت در کشور را روشن و پایدار می‌سازد.