۱۰ فیلم برتر ناصر تقوایی — از «ناخدا خورشید» تا «دایی‌جان ناپلئون»
ناصر تقوایی، یکی از بزرگ‌ترین فیلم‌سازان تاریخ سینمای ایران، کارگردانی است که آثارش همیشه فراتر از زمان خود جلوه کرده‌اند. او با نگاهی انسان‌محور، اجتماعی و شاعرانه، دنیایی ساخت که از جنوب گرم ایران تا تهران خسته دهه پنجاه امتداد دارد. در این مقاله، نگاهی داریم به ده فیلم و اثر برتر تقوایی که هرکدام گوشه‌ای از روح سینمای ایران را شکل دادند.
۱. ناخدا خورشید (۱۳۶۵)
شاهکار سینمای ایران و شاید نقطه عطف کارنامه تقوایی. اقتباسی از رمان «داشتن و نداشتن» ارنست همینگوی، با فضایی جنوبی و بازی درخشان علی نصیریان. فیلم، قصه انسان‌هایی است که در تقابل با فقر، قدرت و دریا ایستاده‌اند. دیالوگ‌ها دقیق، میزانسن‌ها فوق‌العاده و نورپردازی یکی از بهترین نمونه‌های تاریخ سینمای ایران است. «ناخدا خورشید» نه فقط یک فیلم بلکه یک قله در درام و اقتباس ایرانی است.
۲. دایی‌جان ناپلئون (۵۴–۵۵، مجموعه تلویزیونی)
اثری جاودانه که از رمان ایرج پزشکزاد اقتباس شد و تبدیل به یکی از محبوب‌ترین سریال‌های همه دوران‌ها شد. طنز ظریف، شخصیت‌های به‌یادماندنی و نگاهی انتقادی به جامعه ایرانی بعد از جنگ جهانی دوم، دایی‌جان را به اثری کلاسیک تبدیل کرد. تقوایی با دقت شاعرانه، فضای خانه سهراب و عشق لیلی و سعید را چنان تصویر کرد که هنوز بعد از نیم قرن، تازگی‌اش را حفظ کرده است.
۳. صادق کرده (۱۳۵۱)
اولین فیلم بلند تقوایی و اثری که شمایل سینمای جدی جنوب را شکل داد. داستان یک مرد یاغی در دل بیابان‌های جنوب که رو در روی قانون و سرنوشت ایستادگی می‌کند. فیلم با ریتمی آرام و نماهای بلند، به روح عصیان‌گر انسان می‌پردازد؛ جایی میان عدالت شخصی و قانون اجتماعی.
۴. آرامش در حضور دیگران (۱۳۵۱)
یکی از فیلم‌های مهم و جنجالی پیش از انقلاب، اقتباسی از داستان غلامحسین ساعدی. روایت فروپاشی یک خانواده نظامی که درگیر بحران‌های اخلاقی و اجتماعی زمان خود است. فیلم زبان نمادین و میزانسن کلاسیک دارد و نشان می‌دهد چگونه از نظم ظاهری، آشوب درونی زاده می‌شود. تقوایی در این اثر نگاهی فلسفی به ساختار قدرت دارد.
۵. ایران و ایرانیان (۱۳۴۹)
مستندی تحسین‌شده درباره سیمای زندگی مردم ایران در دهه پنجاه. فیلم با نگاهی زیبایی‌شناسانه به فرهنگ، کار، شادی و رنج مردم ایران می‌پردازد و در عین سادگی، تصویری انسانی و جهانی از جامعه ایرانی ارائه می‌دهد. تقوایی در این مستند، پایه‌های نگاه انسان‌گرایانه خود را بنا گذاشت.
۶. باد جن (۱۳۵۲)
مستند درخشان درباره باورهای مردم جنوب و رابطه میان مذهب، خرافه و طبیعت. تقوایی با دقت مردم‌نگارانه خود، آیین‌های بومی را بدون داوری به تصویر کشید. فیلم امروز از منظر مردم‌شناسی و تاریخ فرهنگ، یک گنجینه بی‌بدیل است و نشان می‌دهد چرا تقوایی علاوه بر سینماگر، یک متفکر فرهنگی بود.
۷. تنگسیر (۱۳۵۳)
بر پایه داستان صادق چوبک، با بازی خارق‌العاده بهروز وثوقی. فیلم یکی از اولین آثار ایرانی است که مفهوم عدالت شخصی و خون‌خواهی را در قالب درامی انسانی روایت می‌کند. موسیقی، طراحی صحنه و فضاسازی بوشهر به گونه‌ای است که هر قاب همان‌قدر شاعرانه است که خشمگین. «تنگسیر» نماد خشم فروخورده یک ملت در آستانه تغییر است.
۸. زنان جزیره قشم (۱۳۵۰)
یکی از بهترین مستندهای مردم‌نگارانه تقوایی. فیلم با تمرکز بر نقش زنان در جوامع سنتی جنوب، نشان می‌دهد چگونه کار، قدرت و هنر زنانه در فرهنگ‌های محلی تعریف می‌شود. نماهای مستند و لحن شاعرانه فیلم چنان صادقانه‌اند که امروز به‌عنوان سند فرهنگی واقعی شناخته می‌شوند.
۹. دونده (به‌عنوان مشاور هنری، ۱۳۶۳)
هرچند کارگردانی مستقیم با امیر نادری بوده، اما نگاه تقوایی در ساختار بصری و روایت انسانی «دونده» احساس می‌شود. فیلمی که روح جنوب، مبارزه و امید را با زبانی بین‌المللی به تصویر کشید. تقوایی در این پروژه، تاثیرگذارترین مشاور هنری دهه شصت ایران بود.
۱۰. تمرین آخر، اپیزود استاد مشق (۱۳۷۱)
یکی از آخرین آثار تصویری تقوایی و نوعی خداحافظی شاعرانه از سینما. اثر، پیوند میان هنرمند و شاگرد را در قالب استعاری نشان می‌دهد؛ جایی که تقوایی خودش استاد مشق سینمای ایران است. فیلم با زبان مینیمال و نگاه متأملانه ساخته شده، و در هر پلانش، احترام به یادگیری و هنر دیده می‌شود.
نوشته ۱۰ فیلم برتر ناصر تقوایی — از «ناخدا خورشید» تا «دایی‌جان ناپلئون» اولین بار در مووی مگ . پدیدار شد.
مووی مگ